«وراي پايدالانعىش» ورازكۇل

ومىرزاق شوكەەۆتىڭ استانا قالاسىنا اكىم بولعان كەزى ەكەن. ەلورداسى ارقاعا كوشىپ بارعانىنا كوپ ۋاقىت بولماعان. مەملەكەتتىك ءتىل، قازاق ءتىلى قالا باسشىسىن دا قاتتى ويلاندىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. سودان ءبىر كۇنى اكىم ەل اعاسى، ابىز اقساقال مىرزاتاي جولداسبەكوۆتى قۇرمەتتەپ شاقىرىپ، اقىلداسىپتى. ونداعىسى – «قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا كىمدى باسشى قويساق بولادى» دەگەن ماسەلە ەكەن. سوندا، مىرزەكەڭ ويلانباستان، «ورازكۇل اسانعازى» دەپتى.

ويتكەنى، ونىڭ استانا قالاسى سارىارقا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن كەزىندەگى ىلكىمدى ىستەرىن بىلەتىن ەدى. ورازكۇلمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى كەزىندە جاقسى تانىس شوكەەۆ:

– ول كىسى قاتتى كەتىپ قالماي ما، – دەپتى جەلكەسىن قاسىپ.

– جوق، ول ءار ءىستىڭ ىعىن بىلەدى، سارىارقادا لايىقتى باستامالاردى قولعا الىپ جاتىر، كورىپ ءجۇرمىز، كوزىمىز جەتىپ ءجۇر، – دەيدى مىرزەكەڭ.

سودان، ومكەڭ ورازكۇلدى شاقىرىپ الىپ، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا باسشى ەتىپ قويادى. شىنى كەرەك، ورەكەڭ دە ول جەرگە قۋانا-قۋانا بارادى. سەبەبى، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەندە، ىستەپ تاساۋعا بولاتىن كوپ نارسەلەرگە قۇزىرەتى جەتپەي، ىشتەن تىناتىن. ال، تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا جەتەكشى بولۋ – سول ويعا العان شارۋالاردىڭ ءبىرازىنىڭ باسىن قايىرۋعا بەرىلگەن مۇمكىندىك. جاسىرارى جوق، ءتىل باسقارماسىنىڭ ونشا ءبىر باتىل بولماۋىنان دا، ءبىرتالاي ىستەر اقساپ جاتقان. سونىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى.

ول تۇستا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قالا اكتيۆىمەن جىل سايىن ەكى رەت كەزدەسۋ وتكىزىپ تۇراتىن. وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلەتىن. ەكىنشى جىلعى كەزدەسۋدە ەلباسى مىنانى ايتادى: «مەن سارىارقانىڭ توسىنە استانانى كوشىرگەن كەزدە، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ استاناسىن قۇرامىن دەپ ەدىم، مىناۋ نە دەگەن سۇمدىق. "سينەما سيتي", "سيتي ماركەت", "ەۋروپا پالاس", "كونگرەسس-حولل" دەگەن اتاۋلاردى قالاي تۇسىنەمىز» دەپ، ءبارىن اتاپ كورسەتىپتى. سولاي، قالاداعى باسقا ءتىلدى، وگەي اتاۋلارعا كوڭىل تولماستىعىن، جاس استانا قازاقى بولسا دەگەن نيەتىن ءبىلدىرىپتى.

بۇرىنعى تسەلينوگراد قالاسى. تىڭگەرلەر داڭعىلى. 1986 جى. فوتو: yvision.kz

ال، وسىنى، انشەيىندە اۋزىن اشپايتىن ورىس ءتىلدى باق جارىسا جازادى. «پو استانە كاك پو برودۆەيۋ» دەگەن ماقالا دا جارىق كورەدى. ماقالانى كورگەن ورازكۇل ىزدەگەنى الدىنان تابىلعانداي قۋانادى. گازەتتى الىپ، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى قونىسباي ابىلگە، استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى تولەگەن مۇحامەدجانوۆقا بارادى. «مىنانداي دۇنيە شىعىپ جاتىر، ونىڭ ۇستىنە ەلباسى ءبارىن قولمەن قويعانداي ايتىپ كەتتى، ەندى ولاردىڭ اتىن اۋىستىرماي قاراپ وتىرا بەرەمىز بە» دەيدى قۇلشىنىپ.

بارعان كىسىلەرى ونشا قۇلىق تانىتپاسا كەرەك. ايتارعا بولماسا وڭاي شارۋا ەمەس. الگى نىسانداردىڭ باسشىلارىن شاقىرۋ كەرەك، ولاردى ۇگىتتەپ، بۇرىن قويعان اتتارىن قازاقشالاۋعا كوندىرۋ كەرەك دەگەندەي. ءوزى ءۇمىت كۇتىپ بارعان كىسىلەر ىڭعاي بەرمەگەن سوڭ، ورازكۇل امالسىز قالادى. بىراق، الگى گازەتتىڭ بىرنەشە داناسىن پاپكاعا سالىپ، وسى ءىستى جۇزەگە اسىراتىن ءبىر ورايدى كۇتەدى. ءارى سول ورايدىڭ كەلەرىنە ىشتەي سەنەدى. باسشىلىققا وسىنى تۇسىنەتىن ادام كەلسە ەكەن دەپ تىلەيدى.

قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر دەپ بەكەر ايتىلمايدى عوي. نيەتى دە تىلەگى دە تازا ورازكۇل 2006 جىلى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا ءوزى باسشى بولىپ بارادى. باسقا بىرەۋ ەمەس، ءوزى باستىق. باسقارماعا كەلە باياعى پاپكىنى اشىپ، گازەتتى الىپ شىققان ورەكەڭ، ەندى الگى اتى «ءبىرتۇرلى» نىسانداردىڭ باسشىلارىن شەتىنەن كابينەتىنە شاقىرادى. بىراق، ولار دا وڭاي ادامدار ەمەس. جاي ءبىر باسقارما باسشىسىنىڭ قۇقايىنا كونگىسى جوق. اسىرەسە، استانانىڭ مىقتى بيزنەسمەنى، «ەۋروپا پالاس» مەيرامحاناسىنىڭ يەسى ەرسايىن ماناەۆتى ايتىڭىز. باسقالار ورازكۇلگە «ول كىسى سەنىڭ شاقىرعانىڭا كەلمەيدى» دەدى. الايدا، ەرەكەڭ دە قازاقتىڭ اڭعارلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى عوي، كەلىپتى. ەل جينالىپ بولعان سوڭ ورەكەڭ ولارعا گازەتتى وقىتادى.  سوسىن، ءوزى دە ءبىراز «ءدارىس» وقيدى. «مىنە، پرەزيدەنتتىڭ نە ايتقانىن، گازەتتە نە جازىلعانىن كوردىڭىزدەر. ەندى، سونىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ تۇرىپ وتىرامىز  با. جارناما دەگەن ۇلتتىڭ جادىن قالىپتاستىرادى. ەگەر، بۇل جازۋلاردىڭ ەشكىمگە اسەرى بولماسا، سىزدەر دە مول اقشا ءبولىپ جازدىرماس ەدىڭىزدەر عوي. جارقىراعان جازۋدان ادامنىڭ ساناسى قالىپتاسادى، جان-دۇنيەگە، رۋحاني بولمىسقا دا اسەر ەتەدى. ال، ەندى نەعىلامىز؟» دەيدى كوپكە ساۋال تاستاپ. سوندا، جاتقان جەرى جايلى بولعىر ەرسايىن ماناەۆ ەكى سوزگە كەلمەي «بولدى ورەكە، ايتقانىڭىزدى تۇسىندىك، اۋىستىرامىز قازاقشاعا» دەپتى.

ول كەزدە «راحات پالاس» مەيرامحاناسى استاناداعى ەڭ بەدەلدى، ايشىقتى، شەتەلدىك قوناقتاردى ۇيالماي قابىلدايتىن رەستوراننىڭ ءبىرى بولاتىن. الگىلەردىڭ اراسىندا قىڭىرايعاندار دا تابىلىپتى. «سينەما سيتي»، «سيتي ماركەت»-ءتىڭ يەلەرى «ءبىز كوپ ۋاقىتتان بەرى يميدج قالىپتاستىرىپ قويىپ ەدىك. جازۋعا ءبىراز اقشامىز كەتىپ ەدى» دەپ بۇلتالاقتاسا كەرەك. سوندا ورازكۇل «تاۋەلسىزدىك دەگەن نارسەگە باعا جەتپەيدى. سەنىڭ جارناماعا بولگەن بەس-التى مىڭ دوللارىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ جانىندا نەگە تۇرادى. قالا تسەلينوگراد بولىپ تۇرسا اڭگىمە باسقا ەدى، ال قازىر جاڭا، ەگەمەن ەلدىڭ استاناسى بولىپ جاقتان قالانى نەگە تاۋەلسىزدىك ايشىعىمەن جايناتپايمىز؟! سەنىڭ الگى بەس مىڭ دوللارىڭ تۇك تە ەمەس. ەگەر، ەلباسى استانانى وسىندا كوشىرىپ اكەلمەسە، سەن قايدان بيزنەس جاسار ەدىڭ. بۇگىن ءتىل ءۇشىن شىعارعان شىعىنىڭ ەرتەڭ نەشە ەسە بولىپ قايتادى، اۋىستىراسىڭ» دەيدى. ولار دا لايلاعا كونىپ، سوزگە جىعىلىپ، «ماقۇل» بولادى. ول كەزدە جاڭاعى اتالعان نىساندار استاناداعى ەڭ بەدەلدى، الىس-جاقىننان كەلگەن قوناق ءبىر سوقپاي كەتپەيتىن ورىندار ەدى. ونداي جەردە قازاقشا اتاۋدىڭ بولۋى ۇلكەن جەتىستىك، يدەولوگيانىڭ ءبىر قۇرلى ەكەنى ءمالىم. سونىمەن، الگى نىسانداردىڭ ءبارى قازاقشا اتاۋ الىپ، «ەۋروپا پالاس» – «اقسۇڭقار»، «سينەما سيتي» – «سامۇرىق»، «سيتي ماركەت» – «قازىنا» بولىپ وزگەرتىلەدى. تەك، كونگرەسس-حوللدى اۋىستىرۋعا قالا باسشىلىعى كونبەيدى. ول ورتاق اتاۋ، قالا بەرسىن دەيدى. ورازكۇل بولسا ونى «سارىارقا» دەپ اتاپ، الدىنا قۇرماڭعازىنىڭ ەسكەرتكىشىن قويماق ەدى. بىراق، ول ويى جۇزەگە اسپايدى. الايدا، كونگرەسس-حوللدىڭ اتى ءبارىبىر كەيىن اۋىستى. قازىر ول «استانا» كونتسەرت زالى.

استاناداعى "اق سۇڭقار" مەيرامحاناسى. فوتو: restoran.kz

جاڭاعى نىساندار وزگەرتىلگەن سوڭ، ورەكەڭنىڭ ءىسى العا جىلجي باستايدى. قازاقشا اتاۋلى نىسانداردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ، باسقا «ءبىرتۇرلى» اتاۋداعى نىسان يەلەرىن شاقىرادى. «مىنالار اۋىستى، ەندى نە ىستەيسىڭدەر. ەلباسى وسىنداعى مىڭداعان ءدامحانا، رەستوران، قوناقۇيدىڭ ءبارىن ءتىزىپ ايتپايدى عوي. بىلگەن ادامعا وسىدان ارتىق نە كەرەك، اۋىستىرىڭدار اتاۋىن» دەيدى. راسىندا، وزىنەن جەرىگەندىك پە، ايتەۋىر بارلىق جەردە ورىسشا، اعىلشىنشا، تۇرىكشە، يتاليانشا ت.ب ات كوپ. ءبارى باسقا بىرەۋدىڭ تىلىمەن ات قويعىسى كەلەدى. تەك، قازاقشاعا جولامايدى. ورازكۇل اسانعازى الدىنا ءبىر ۇلكەن گلوبۋس قويىپ العان. كەلگەن كىسىلەرگە سونى ءبىر اينالدىرىپ كورسەتەدى. «مىنە، مىناۋ جەرشارى. وسىنىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جەرى نەشىنشى ورىندا. ءيا، توعىزىنشى. ەندى، ساعان وسىنشا جەر قالدىرعان باباڭ جامان با، ونىڭ ءتىلى كەرەكسىز بە. الەمدەگى ەكى ءجۇز مەملەكەتتىڭ الدىڭعى وندىعىندا تۇر. ال، قازاق ءتىلى بايلىعى جاعىنان كوش باستايدى. سونداي، باتىر باباڭنان، ونىڭ تىلىنەن قاشقانىڭ دۇرىس پا» دەپ، قامشىلايدى، قايرايدى، نامىسىن، ۇياتىن وياتادى.

سونىمەن نە كەرەك، الگى ءبىر ورايدى مىقتى ۇستاعان ورازكۇل ارى قاراي جاس استاناداعى 700 نىساننىڭ اتىن قازاقشالايدى. ءار كۇنى بەلگىلى ۋاقىت شىعارىپ، ون شاقتى ادامنان شاقىرىپ الىپ، گلوبۋسىن زىرىلداتا وتىرىپ، «ءدارىسىن» وقىعان.  وبالى نە كەرەك، ورەكەڭنىڭ ءدارىسىن تىڭداپ شىققانداردىڭ وعاش مىنەز كورسەتكەنى بولماپتى. ءبارى، باس شۇلعي شىعىپ، ات اۋىستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسىپتى. ينەمەن قۇدىق قازعانداي، قاجىماي قىزمەت ەتكەن ورازكۇل وندايلاردى كۇن سايىن شاقىرىپ، كۇن سايىن ۇگىتتەپتى دە وتىرىپتى.

ەل استاناسىنداعى «بوگدە اتاۋلى» نىساندار عانا ەمەس، ەسكى اتاۋلى كوشەلەر دە جاڭا اتقا يە بولدى. نەگىزى، بۇل دا العاش ەلباسى استانانى اۋىستىراردا كوتەرىلگەن ماسەلە ەكەن. استانا سارىارقاعا كوشپەي تۇرىپ، تسەلينوگرادتى ارالاعان پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ «مىنا كوشەلەردىڭ اتى بۇرىننان قالعان اتاۋلار عوي، بۇلاي بولمايدى، اۋىستىرۋ كەرەك» دەپتى. سول تەبىنمەن، العاش كوشىپ كەلگەندە 27 كوشەنىڭ اتى جاڭالانىپتى. بىراق، كەيىن بۇل ءۇردىس اياقسىز قالعان. 2006 جىلى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا بارعان سوڭ، ورازكۇلدىڭ تاعى ءبىر جۇمىسى وسى كوشە اتىن اۋىستىرۋ بولىپتى. بارلىق ەسكىلى-جاڭالى، ەندى سالىناتىن كوشەلەردى تىزىمدەپ، تۇگەندەپ، سولارعا جاڭا اتاۋ بەرۋگە كىرىسەدى. كەيىن بۇل ىسكە قالاعا جاڭادان اكىم بولىپ كەلگەن اسقار ءمامين، ونىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆ دەم بەرەدى. ە.امانشاەۆ قالالىق ونوموستيكالىق كوميسسيانىڭ قۇرامىن وزگەرتۋدى ايتادى. سونىمەن، كوميسسيانى جاڭالاپ، وعان نۇرعوجا وراز، ءابىش كەكىلباەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، مىرزاتاي سەرعاليەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، شەرحان مۇرتازا، رىمعالي نۇرعالي، اقسەلەۋ سەيدىمبەك تاعى باسقا قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن عالىم، اقىن-جازۋشىلاردى الادى.  ول كىسىلەرمەن اقىلداسادى. پرەزيدەنتتىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا قازاق تاريحىن، كەزەڭدەرىن ون ەكى داۋىرگە بولگەن. سونداعى ءار داۋىردەن لايىقتى تاريحاي تۇلعالاردىڭ اتتارىن الادى.

جاڭا استانا. فوتو: Life-List.ru

ءدال سول كەزدە،  «انا ءتىلى» گازەتىنە ەلباسىنىڭ سۇحباتى شىعادى. وندا پرەزيدەنت «قازاق جەر-سۋعا، قونىسقا ات قويۋعا وتە شەبەر بولعان. نەگە ءبىز ادامداردىڭ اتىن قويۋعا قۇمارمىز. كوشەگە جانە باسقا نىساندارعا نەگە جەر-سۋدىڭ اتىن قويمايمىز» دەگەن ويىن بىلدىرەدى. سودان، ورازكۇل باستاعان كوميسسيا استانانىڭ كەيىنگى جاڭا كوشەلەرىنە قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنداعى تانىمال، ايگىلى جەرلەردىڭ اتىن قويادى. وسىلاي ەل استاناسىن تاۋەلسىز رۋحپەن جاڭعىرتۋعا ۇلكەن جۇمىس اتقارىلادى. قاراپ وتىرساق،  1997-2007 ارالىعىنداعى ون جىلدا، 570 كوشە، قايتا قارالىپ، جاڭا ات الىپتى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسىن تابا بەرمەك...

بۇگىندە ەلورداعا بارا قالىپ، قازاقشا اتاۋمەن ايشىقتالىپ تۇرعان ادەمى ءۇي-جاي، مادەني، كوڭىل اشۋ نىساندارىن، قازاقشا اتاۋلى كوشەلەردى كورسەڭىز، ەسىڭىزگە ورايدى مىقتى يگەرگىش ورازكۇلدى، قازاقتىڭ قايسار قىزىن، قايتپاس قايراتكەرىن ەسىڭىزگە ءبىر الىپ، قۇرمەت سەزىمىن ءبىلدىرىپ قويىڭىز.

«The Qazaq Times»

ورازكۇل اسانعازى تۋرالى جازىلعان ەسسە-ديالوگ كىتابىنان ءۇزىندى