مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بالتاش تۇرسىمباەۆتىڭ ۇلتتىق پانتەون تۋرالى "juldyz.kz" سايتىنا بەرگەن سۇحباتى.
– بالتاش مولدابايۇلى، سوڭعى كەزدە ۇلتتىق پانتەون تۋرالى اڭگىمە تاعى دا ايتىلا باستادى. ءسىزدىڭ شە پانتەون سالۋ قازىر قانشالىقتى ماڭىزدى؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: مەن پانتەون سالامىز دەگەن جەردى بارىپ كورگەم. استانادان 17 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ميداي دالا. قابانباي باتىردىڭ كەسەنەسى تۇر. باتىردىڭ باسىنا ارنايى بارىپ، شىراقشىلارمەن سويلەسىپ، قۇران وقىتقانىم بار. قابانباي باتىردىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ونى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن بىلەدى. دارابوز ءباھادۇردىڭ كەسەنەسىنىڭ ماڭىنا پانتەون سالامىز دەسەك، باتىر بابامىزداي ەلدىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ادامداردى سول جەرگە جەرلەۋ كەرەك. قارا جەر حابار بەرمەسىن. مىسالى، ول جەرگە سەرگەي دياچەنكو دەگەن ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان ادام جەرلەندى. ونىڭ قانداي سىڭىرگەن ەڭبەگى بار؟ ەل ەسىندە ءتىپتى بار ما سەرگەي الەكساندرۇلى دەگەن ساياساتكەر. جوعارىدان ايتىلدى، ەرتەڭ ول جەر ۇلتتىق پانتەونعا اينالادى. دياچەنكونى سول جەرگە ارۋلاپ كومىڭدەر دەپ. استانادا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆتى نەگە سول جاققا اپارىپ قويمادى؟ بۇل الالاۋ عوي. نەگە كەزىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ كۇلىن قابانباي باتىردىڭ قاسىنا جەرلەمەدى دەگەن تاعى دا ءبىر ساۋال تۋىندايدى. سماعۇل بار عۇمىرىن وسى مەملەكەتتىڭ جولىنا ارنادى. ازاتتىق ءۇشىن وپات بولدى ەمەس پە! 2013 جىلى استانا قالاسى اكىمدىگى ۇلتتىق پانتەوننىڭ ۇزدىك جوباسىنا كونكۋرس جاريالاعانى بەلگىلى. ايتسە دە، ەل قامىن جەگەن ەرلەردى قاتار جەرلەۋ قالاي ەشكىمنىڭ ميىنا كەلمەگەن. ال ەندى وسى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرىمدى ايتسام، پانتەون سالۋعا ءوز باسىم تۇبەگەيلى قارسىمىن. قازىر پانتەون سالۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. قورىم دايىنداۋدان بۇرىن تىرىلەردىڭ باسپانا ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەيدى. ماسەلەن، «Public Policy Research Center» ورتالىعىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋى بويىنشا الماتىنىڭ وزىندە جاستاردىڭ ءبىر پايىزى عانا باسپانالى. ال قازاقستان بويىنشا ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەندەر قانشاما. حالقىمىزدىڭ سانى 20 ميلليونعا جەتپەيدى. ال ءبىز 25 جىل بولدى ءالى حالىقتى تولىقتاي باسپانامەن قامتاماسىز ەتە المادىق. ەندى قايتادان پانتەونعا ورالاتىن بولساق. الەمدە پانتەون سالعان مەملەكەتتەر بار. استانانىڭ ورتاسىنا پانتەونعا ورىن قالدىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ول جەردى باققا اينالدىرىپ قويۋ كەرەك سياقتى. ەلىمىز وركەندەپ، ەكونوميكاسى قۋاتتى بولعاندا بولاشاق ۇرپاق ءوزى شەشەر. كىمدى ول جەرگە جەرلەۋ كەرەكتىگىن. باق-تان پانتەونعا 1,7 ملرد. تەڭگە ءبولىندى دەگەن اقپاراتتى كوزىم شالىپ قالدى. بۇل نە تىراشتىق؟ ول جاققا سۋ، جول، ەلەكتر جارىعىن تارتۋ كەرەك. پانتەون بولعاسىن ول جەرگە حالىق بارۋ كەرەك. ءدال وسى كەزدە پانتەون بىزگە وتە-موتە قاجەت ەمەس قوي. ۇلتىمىزدىڭ نەبىر ۇلى تۇلعالارى جەرلەنگەن الماتىدا «كەڭساي» بار. ازىرشە سول «كەڭسايدى» پايدالانۋعا بولادى. قىسقاسى، ۇكىمەت 1000 گەكتار جەرگە ولمەگەن ادامداردىڭ مولاسىن تۇرعىزام دەۋدەن بۇرىن، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋدى قولعا الۋ كەرەك.
پرەزيدەنت تە، پرەمەر دە كومۋسىز قالمايدى
– اقپارات قۇرالدارى ۇلتتىق پانتەونعا جەرلەنەتىندەردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى شىققانىندا بىلەسىز. ءتىزىمنىڭ باسىندا پرەزيدەنت جانە ونىڭ وتباسى، ۇكىمەت باسشىسى ورىنباسارلارىمەن، پارلامەنتتىڭ قوس سپيكەرلەرى ورىنباسارلارىمەن، ۇلتتىق بانك پەن جوعارعى سوت توراعاسى ت.ت. ءتىزىم ۇزارىپ كەتە بەرەدى. بۇل تىزىممەن تانىسقاندا قانداي اسەردە بولدىڭىز؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: اشۋلاندىم. پرەزيدەنت ءتىرى. وتباسى امان-ساۋ. پرەمەر-مينيستر دە ونىڭ ورىنباسارلارى دا، تىزىمدەگى باسقا ازاماتتار دا ءدىن امان. ءتىرى جاندارعا «ولسەڭدەر، جەرلەنەتىن جەرلەرىڭ مىناۋ!» دەگەن اڭگىمەنىڭ قاجەتى قانشا؟ ارۋاقتارعا جاسالاتىن تاعزىمدى ءتىرى كەزدەرىندە جاساۋعا كوشىپ كەتتىك پە، ەندى؟! ءتىپتى ولار ءولىپ قالعان جاعدايدا كومۋسىز قالمايدى عوي. ەل-جۇرتى، ارتىندا بالا-شاعالارى بار دەگەندەي. مۇسىلمانشا جانازالارىن شىعارىپ، اقىمعا ورالار.
ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ادام حالىقتىڭ جۇرەگىندە عۇمىر كەشەدى
– مەملەكەت باسشىسى 80-گە تاياپ قالدى. جاسى كەلگەن ادام، بالكىم، سالتاناتتى ءولىمدى ويلايتىن شىعار.
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بيلىكتە ەمەس، زەينەتكە شىعىپ، دەمالىستا جۇرسە و دۇنيەنى ويلاۋىنا بولادى. ول كىسى ەل باسقارۋعا شامام بار دەپ بيلىكتى بەرمەي وتىر ەمەس پە؟! دەمەك، ەل باسقارىپ وتىرعاسىن مەملەكەت مۇددەسىن عانا ويلاۋى ءتيىس. ەرتەڭ ءولىپ قالسام نە بولادى دەپ، نەشە ءتۇرلى تىزىمدەر جاساتۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ ولسە تاريح تا، حالىق تا ءوز باعاسىن بەرەدى. كەشەگى تاريحقا كوز سالايىقشى. ءوز زامانىندا ەل باسقارعان حاندارىمىز كومۋسىز قالدى ما؟ تۇركىستاندا جۇزدەگەن حان، بي، باتىرلارىمىزدىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن. دالىرەك ايتساق، ەسىم، جانىبەك، تاۋكە، ابىلاي ت.ب حاندارىمىز قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ىرگەسىندە ءبىر-ءبىر تومپەشىككە اينالدى. ول جەر دە بەلگىلى دەڭگەيدە وزىنشە پانتەون. سول اسىل تەكتى بابالارىمىز اللا الدىنا يمانمەن بارۋدى، كوزدەرى جۇمىلعانشا حالىققا قىزمەت ەتۋدى عانا ويلادى. ال قازىرگى ساياسي ەليتا ماڭگىلىك يدەيامىز ازاتتىقتى باياندى ەتۋدى، ەلدىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋدى ويلاپ، قىزمەت ەتۋ كەرەك. ولمەي جاتىپ كەسەنە سالۋدى ويلاماي. ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ادام حالىقتىڭ جۇرەگىندە عۇمىر كەشەدى.
– ايتپاقشى، بالتاش مولدابايۇلى سول تىزىمدە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ورىنباسارلارى مەن وبلىس، قالا اكىمدەرى دە بار. ءسىز ۆيتسە-پرەمەر، وبلىس باسشىسى دا بولدىڭىز عوي...
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: قانات، ويىڭدى ءتۇسىندىم. بىرەۋلەر و دۇنيەگە اسىعىپ جۇرگەن شىعار. مەن ول جاققا اسىعىپ جۇرگەنىم جوق. قاي جەردەن توپىراق بۇيىرادى، سول جەرگە جامباسىم تيەر. بالا-شاعام، تۋعان-تۋىستارىم بار. سولار بۇيىرعان جەرگە جەرلەيدى. مەن دە ۇلتتىق پانتەوننىڭ ءبىر شەتىنە بارىپ جانتاياتىن بولدىم دەپ قۋانىپ جۇرگەنىم جوق.
– جۋىردا پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋعا تىيىم سالىنعان زاڭدى ءماجىلىس قابىلدادى. جىلدىڭ باسىندا پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگى ءبولىپ بەرۋ، پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلىپ ەدى...
بيلىك ءادىل باسەكەدەن قورقادى
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: بيلىك ءوز حالقىنا سەنبەيدى. سوندىقتان دا زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. كونستيتۋتسيامىز بويىنشا قازاقستان ازاماتتارى ءوزىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنا الادى. بارلىق دامىعان ەلدەردە دە سولاي. ەندى ەل ازاماتتارى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسە المايدى. پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بولام دەگەن ادامنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە تاجىربيەسى بولۋى ءتيىس ەكەن. مەديتسينالىق تەكسەرىستەن دە وتكەنى ءلازىم. بۇل حالىقتىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ عانا ەمەس، بۇقارانى مەنسىنبەۋشىلىك. بۇنداي شەشىمدى ديكتاتورلىق بيلىك قانا قابىلدايدى. وسىدان ازداعان جىل بۇرىن پرەزيدەنتتىككە ءۋاليحان قايسار دەگەن ازامات تۇسپەك بولعان ەدى. اقوردانىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىن مەملەكەتتىك ءتىل كوميسسياسىن وتكىزبەي تاستادى. ءۋاليحاندى جاقسى بىلەم عوي. ول ءوز انا تىلىندە ءبىر قازاقتاي سويلەيدى. اقوردا وزدەرىنىڭ قۋىرشاق پارتيالارىنان عانا كلوۋنداردى سايلاۋعا ءتۇسىرىپ وتىرعىسى كەلەدى. ول كلوۋنداردىڭ ءبىرى فاسفۋدقا قارسى «شابۋىلعا» شىقسا، ەندى بىرەۋ ۇيالماستان ماعان ەشكىمنىڭ داۋىس بەرمەيتىنىن بىلەمىن. «مەن ءوز داۋىسىمدى نازارباەۆقا بەرەمىن» دەگەنىن قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. بيلىك ءادىل باسەكەدەن قورقادى. ساياسي مادەنيەتتى دامىتۋدىڭ ورنىنا تۇنشىقتىرىپ تاستادى. پارتيالارعا ەركىندىك بەرىلمەدى. بىزدەگى ساياسي ۇيىمدار «نۇر وتاننىڭ» فيليالدارىنا اينالعالى قاشان. جسدپ عانا جالعىز وپپوزيتسيالىق پارتيا دەيدى كەيبىر ازاماتتار. ول قانداي وپپوزيتسيا؟ مەن دە سول پارتيانىڭ مۇشەسىمىن. بىراق مەنىڭ جسدپ-عا كوڭىلىم تولمايدى. پارتيا قاتارىنان شىعامىن با دەپ ويلانىپ ءجۇرمىن. «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بار. ءىسى جوق قۇر سايراپ وتىرعان پارتيا قالاي وپپوزيتسيا بولادى؟ ەرتەڭ سايلاۋ بولسا ءوز قاتارىڭنان پرەزيدەنتتىككە تالاساتىن ءبىر ادامدى شىعارۋ كەرەك. قانداي ادامدى شىعارادى؟ جاعىمپاز ادامدى شىعارادى؟ بيلىك ايتادى «مىنانداي ادامدى شىعار سايلاۋعا» دەپ. امال جوق. ورىندايدى. نەگە دەسەڭ، سوڭعى سەزدەن كەيىن ۇيىمداسقان باسشىلىق جۇيە ۇيىندە جاتىپ «انانى ىستەيىك، مىنانى ىستەيىك» دەپ نۇسقاۋ بەرەدى. «سەن سالار دا مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالاردىڭ» كەرى. وسىلاي اۋىزبەن وراق ورىپ جاتقاندار بار ءبىزدىڭ پارتيادا. اۋزىڭدى وپپوزيتسيا دەپ «ا» دەپ اشتىڭ با، «ب» دەپ جابۋىڭ كەرەك. ايتپەسە، اۋزىڭ ءومىر بويى اشىلىپ قالادى. سوسىن اۋزىڭ كەۋىپ ەشكىمگە كەرەك بولماي قالادى. حالىقتىڭ ورتاسىنا بارىپ، شىندىقتى ايتۋ كەرەك. بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋىڭ كەرەك. قازىر جسدپ قاندايدا ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىر اق پاراققا جازىپ، ونىسىن عالامتورعا ءىلىپ قويىپ، قايتادان ۇيقىعا كەتەدى. ودان نە ونەدى؟
– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا. ءسىز ايتقانداي، ەلدەگى پارتيالار قۋىرشاق ۇيىمدارعا اينالدى. ءبىراز پارتيالار جابىلدى. ولاردىڭ ليدەرلەرى قۋدالاندى. دەموكراتيالىق كۇشتەر ىدىراپ كەتتى. نەگە بيلىك ادىلەتتى باسەكەدەن قورقادى؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: وز ءىسىنىڭ زاڭسىز ەكەنىن بىلگەن ادام قاشاندا قورقىنىشتا، ۇرەيدە كۇن كەشەدى. ءوز بيلىگىن قالاي دا قورعاپ قالۋ ءۇشىن قولدان نەشە ءتۇرلى توسقاۋىلداردى جاسايدى. الدا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بار. وعان پرەزيدەنت قايتا ءتۇسۋى مۇمكىن. يا بولماسا باتاسىن بەرىپ مۇراگەردى ساياسي دوداعا سالادى. سوعان جاسالىپ جاتقان دايىندىقتار عوي. الدا ءبىزدى ۇلكەن تسيركتەر كۇتىپ تۇر.
71,3 ميللياردتىڭ قايدا كەتكەنىن كەلىمبەتوۆتەن سۇراۋ كەرەك
– بزجق قۇرىلعالى ونىڭ توڭىرەگىندە داۋ كوبەيدى. بۇعان دەيىن حالىقتىڭ زەينەتىنە جيناپ جۇرگەن اقشاسى جەكەمەنشىك ەكىنشى دارەجەلى بانكتەرگە بەرىلگەنى بەلگىلى بولدى. ءتىپتى رەسەيلىك «سبەربانككە» سالىنعانىن دەپۋتاتتار ايتقان. ەندى 71,3 ملرد. تەڭگە ءازىربايجاننىڭ حالىقارالىق بانكىمەن قوسا قۇرىدى. ول ينستيتۋت بانكروت بولعانىن جاريالادى. بۇعان كىم جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟
بالتاش تۇرسىنباەۆ، ساياساتكەر: ءازىربايجان حالىقارالىق بانكىنە 2-3 ادامنىڭ شەشىمىمەن 71,3 ملرد. تەڭگە سالىندى. ديكتاتورلىق مەملەكەتتە بارلىق شەشىمدەر وسىلاي قابىلدانادى. اقشانى سالعان ادامدار ول بانكتىڭ قاعازداعى بانك ەكەنىن ءبىلدى. ول قاراجات ەشقايدا كەتىپ تە قالعان جوق. ەۋروپانىڭ ءبىر قارجى ينستيتۋتىندا جاتىر. جوعارعى لاۋازىمدى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ەسەپ شوتىندا. قاي شەنەۋنىك ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ونى قايرات كەلىمبەتوۆتەن سۇراۋ كەرەك. قازىر بيلىك جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاپ جاتقانىن ايتۋعا اۋەس. مىنە، ەندى كوز الدىمىزدا تىرنەكتەپ جيناعان اقشامىز ۇرلانىپ وتىر. كۇشتىك قۇرىلىمدار جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ جاتقاندىعى راس بولسا، قىلمىسكەردى ۇستاسىن. ونىڭ اتىن جاريا ەتسىن. سول كەزدە حالىق جەمقورلىققا قارسى ءجۇرىپ جاتقان كومپانياعا از دا بولسا سەنەتىن ەدى.
سۇحباتتاسقان قانات تىلەۋحان (juldyz.kz)
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى