Memleket jäne qoğam qayratkeri Baltaş Twrsımbaev. Foto: Dialog.kz

Memleket jäne qoğam qayratkeri Baltaş Twrsımbaevtıñ  wlttıq panteon turalı "juldyz.kz" saytına bergen swhbatı.

– Baltaş Moldabaywlı, soñğı kezde wlttıq panteon turalı äñgime tağı da aytıla bastadı. Sizdiñ şe panteon salu qazir qanşalıqtı mañızdı?

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Men panteon salamız degen jerdi barıp körgem. Astanadan 17 şaqırım jerde ornalasqan. Miday dala. Qabanbay batırdıñ kesenesi twr. Batırdıñ basına arnayı barıp, şıraqşılarmen söylesip, qwran oqıtqanım bar. Qabanbay batırdıñ qazaq halqına siñirgen eñbegi wşan-teñiz. Onı eñbektegen baladan eñkeygen qartqa deyin biledi. Daraboz bahadürdiñ kesenesiniñ mañına panteon salamız desek, batır babamızday eldiñ ıstıq ıqılasına bölengen adamdardı sol jerge jerleu kerek. Qara jer habar bermesin. Mısalı, ol jerge Sergey D'yaçenko degen Mäjilis törağasınıñ orınbasarı bolğan adam jerlendi. Onıñ qanday siñirgen eñbegi bar? El esinde tipti bar ma Sergey Aleksandrwlı degen sayasatker. Joğarıdan aytıldı, erteñ ol jer wlttıq panteonğa aynaladı. D'yaçenkonı sol jerge arulap kömiñder  dep. Astanada ömir sürgen belgili aqın Käkimbek Salıqovtı nege sol jaqqa aparıp qoymadı? Bwl alalau ğoy.  Nege kezinde Smağwl Säduaqasovtıñ külin Qabanbay batırdıñ qasına jerlemedi degen tağı da bir saual tuındaydı. Smağwl bar ğwmırın osı memlekettiñ jolına arnadı. Azattıq üşin opat boldı emes pe! 2013 jılı Astana qalası äkimdigi wlttıq panteonnıñ üzdik jobasına konkurs jariyalağanı belgili. Äytse de, el qamın jegen erlerdi qatar jerleu qalay eşkimniñ miına kelmegen. Al endi osı mäselege qatıstı  pikirimdi aytsam, panteon saluğa öz basım tübegeyli qarsımın. Qazir panteon saludıñ eş qajeti joq. Qorım dayındaudan bwrın tirilerdiñ baspana mäselesi kezek küttirmeydi. Mäselen, «Public Policy Research Center» ortalığınıñ jürgizgen zertteui boyınşa Almatınıñ özinde jastardıñ bir payızı ğana baspanalı. Al Qazaqstan boyınşa üysiz-küysiz jürgender qanşama. Halqımızdıñ sanı 20 millionğa jetpeydi. Al biz 25 jıl boldı äli halıqtı tolıqtay  baspanamen qamtamasız ete almadıq. Endi qaytadan panteonğa oralatın bolsaq. Älemde panteon salğan memleketter bar. Astananıñ ortasına panteonğa orın qaldıruğa boladı dep oylaymın. Ol  jerdi baqqa aynaldırıp qoyu kerek siyaqtı. Elimiz örkendep, ekonomikası quattı bolğanda bolaşaq wrpaq özi şeşer. Kimdi ol jerge jerleu kerektigin. BAQ-tan  panteonğa 1,7 mlrd. teñge bölindi degen aqparattı közim şalıp qaldı. Bwl ne tıraştıq? Ol jaqqa su, jol, elektr jarığın tartu kerek. Panteon bolğasın ol jerge halıq baru kerek. Däl osı kezde panteon bizge öte-möte qajet emes qoy. Wltımızdıñ nebir wlı twlğaları jerlengen Almatıda «Keñsay» bar. Äzirşe sol «Keñsaydı» paydalanuğa boladı. Qısqası, ükimet 1000 gektar jerge ölmegen adamdardıñ molasın twrğızam deuden bwrın, halıqtıñ äleumettik jağdayın jaqsartudı qolğa alu kerek.

       Prezident te, prem'er de kömusiz qalmaydı

– Aqparat qwraldarı wlttıq panteonğa jerlenetinderdiñ tizimin jariyaladı. Ükimettiñ arnayı qaulısı şıqqanında bilesiz. Tizimniñ basında prezident jäne onıñ otbası, ükimet basşısı orınbasarlarımen, parlamenttiñ qos spikerleri orınbasarlarımen, Wlttıq bank pen Joğarğı sot törağası t.t. Tizim wzarıp kete beredi. Bwl  tizimmen tanısqanda qanday äserde boldıñız?  

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Aşulandım. Prezident tiri. Otbası aman-sau. Prem'er-ministr de onıñ orınbasarları da, tizimdegi basqa azamattar da din aman.  Tiri jandarğa «ölseñder, jerlenetin jerleriñ mınau!» degen äñgimeniñ qajeti qanşa? Aruaqtarğa jasalatın tağzımdı tiri kezderinde jasauğa köşip kettik pe, endi?! Tipti olar ölip qalğan jağdayda kömusiz qalmaydı ğoy. El-jwrtı, artında bala-şağaları bar degendey. Mwsılmanşa janazaların  şığarıp, aqımğa oralar.

Wltqa qızmet etken adam halıqtıñ jüreginde ğwmır keşedi

– Memleket basşısı 80-ge tayap qaldı. Jası kelgen adam, bälkim, saltanattı ölimdi oylaytın şığar.

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Nwrswltan Äbişwlı bilikte emes, zeynetke şığıp, demalısta jürse o dünieni oylauına boladı. Ol kisi el basqaruğa şamam bar dep bilikti bermey otır emes pe?! Demek, el basqarıp otırğasın memleket müddesin ğana oylauı tiis. Erteñ ölip qalsam ne boladı dep, neşe türli tizimder jasatudıñ ne keregi bar?  Ölse tarih ta, halıq ta öz bağasın beredi. Keşegi tarihqa köz salayıqşı. Öz zamanında  el basqarğan handarımız kömusiz qaldı ma? Türkistanda jüzdegen han, bi, batırlarımızdıñ süyegi jerlengen. Dälirek aytsaq, Esim, Jänibek, Täuke, Abılay t.b handarımız  Qoja Ahmet Yassaui kesenesiniñ irgesinde bir-bir tömpeşikke aynaldı. Ol jer de belgili deñgeyde özinşe panteon. Sol asıl tekti babalarımız Alla aldına imanmen barudı, közderi jwmılğanşa halıqqa qızmet etudi ğana oyladı. Al qazirgi sayasi elita mäñgilik ideyamız azattıqtı bayandı etudi, eldiñ twrmısın jaqsartudı oylap, qızmet etu kerek. Ölmey jatıp kesene saludı oylamay. Wltqa qızmet etken adam halıqtıñ jüreginde ğwmır keşedi.

– Aytpaqşı, Baltaş Moldabaywlı sol tizimde ükimet basşılarınıñ orınbasarları men oblıs, qala äkimderi de bar. Siz vice-prem'er, oblıs basşısı da boldıñız ğoy...

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Qanat, oyıñdı tüsindim. Bireuler o düniege asığıp jürgen şığar. Men ol jaqqa asığıp jürgenim joq. Qay jerden topıraq bwyıradı, sol jerge jambasım tier. Bala-şağam, tuğan-tuıstarım bar. Solar bwyırğan jerge jerleydi. Men de wlttıq panteonnıñ bir şetine barıp jantayatın boldım dep quanıp jürgenim joq.

– Juırda prezidenttikke kandidat retinde özin-özi wsınuğa tıyım salınğan zañdı mäjilis qabıldadı. Jıldıñ basında prezident ökilettiligi bölip beru, parlamenttiñ rölin küşeytu kerek degen äñgimeler aytılıp edi...

          Bilik ädil bäsekeden qorqadı

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Bilik öz halqına senbeydi. Sondıqtan da zañğa özgertuler men tolıqtırular engizildi. Konstituciyamız boyınşa Qazaqstan azamattarı özin prezidenttikke wsına aladı. Barlıq damığan elderde de solay. Endi el azamattarı prezidenttik saylauğa tüse almaydı. Prezidenttikke ümitker bolam degen adamnıñ  memlekettik qızmette täjirbiesi boluı tiis eken. Medicinalıq tekseristen de ötkeni läzim. Bwl halıqtıñ qwqığın şekteu ğana emes, bwqaranı mensinbeuşilik. Bwnday şeşimdi diktatorlıq bilik qana qabıldaydı. Osıdan azdağan jıl bwrın prezidenttikke Uälihan Qaysar degen azamat tüspek bolğan edi. Aqordanıñ tapsırmasın orındaytın memlekettik til komissiyasın ötkizbey tastadı. Uälihandı jaqsı bilem ğoy. Ol öz ana tilinde bir qazaqtay söyleydi. Aqorda özderiniñ quırşaq partiyalarınan ğana kloundardı saylauğa tüsirip otırğısı keledi. Ol kloundardıñ biri fasfudqa qarsı «şabuılğa» şıqsa, endi bireu wyalmastan mağan eşkimniñ dauıs bermeytinin bilemin. «Men öz dauısımdı Nazarbaevqa beremin» degenin qwlağımızben estidik.  Bilik ädil bäsekeden qorqadı. Sayasi mädenietti damıtudıñ ornına twnşıqtırıp tastadı. Partiyalarğa erkindik berilmedi. Bizdegi sayasi wyımdar «Nwr Otannıñ» filialdarına aynalğalı qaşan. JSDP ğana jalğız oppoziciyalıq partiya deydi keybir azamattar. Ol qanday oppoziciya? Men de sol partiyanıñ müşesimin. Biraq meniñ JSDP-ğa köñilim tolmaydı. Partiya qatarınan  şığamın ba dep oylanıp jürmin. «Aydağanı bes eşki, ısqırığı jer jaradı» degen qazaqtıñ maqalı bar. İsi joq qwr sayrap otırğan partiya qalay oppoziciya boladı? Erteñ saylau bolsa öz qatarıñnan prezidenttikke talasatın bir adamdı şığaru kerek. Qanday adamdı şığaradı? Jağımpaz adamdı şığaradı? Bilik aytadı «mınanday adamdı şığar saylauğa» dep. Amal joq. Orındaydı. Nege deseñ, soñğı s'ezden keyin wyımdasqan basşılıq jüye üyinde jatıp «ananı isteyik, mınanı isteyik» dep nwsqau beredi. «Sen salar da men salar, atqa jemdi kim salardıñ» keri. Osılay auızben oraq orıp jatqandar bar bizdiñ partiyada. Auzıñdı oppoziciya dep «a» dep aştıñ ba, «b» dep jabuıñ kerek. Äytpese, auzıñ ömir boyı aşılıp qaladı. Sosın auzıñ keuip eşkimge kerek bolmay qaladı. Halıqtıñ ortasına barıp, şındıqtı aytu kerek. Biliktiñ qwlağına jetkizuiñ kerek.  Qazir JSDP qandayda bir  mäselege qatıstı öz pikirin bir aq paraqqa jazıp, onısın  ğalamtorğa ilip qoyıp, qaytadan wyqığa ketedi. Odan  ne önedi?

– Söziñiz auzıñızda. Siz aytqanday, eldegi partiyalar quırşaq wyımdarğa aynaldı. Biraz partiyalar jabıldı. Olardıñ liderleri qudalandı. Demokratiyalıq küşter ıdırap ketti. Nege bilik ädiletti bäsekeden qorqadı?

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Öz isiniñ zañsız ekenin bilgen adam qaşanda qorqınışta, üreyde kün keşedi. Öz biligin qalay da qorğap qalu üşin qoldan neşe türli tosqauıldardı jasaydı. Alda prezidenttik saylau bar. Oğan prezident qayta tüsui mümkin. YA bolmasa batasın berip mwragerdi sayasi dodağa saladı. Soğan jasalıp jatqan dayındıqtar ğoy. Alda bizdi ülken cirkter kütip twr.

  71,3 milliardtıñ qayda ketkenin Kelimbetovten swrau kerek

– BZJQ qwrılğalı onıñ töñireginde dau köbeydi. Bwğan deyin halıqtıñ zeynetine jinap jürgen aqşası jekemenşik ekinşi därejeli bankterge berilgeni belgili boldı. Tipti reseylik «Sberbankke» salınğanın deputattar aytqan. Endi 71,3 mlrd. teñge Äzirbayjannıñ halıqaralıq bankimen qosa qwrıdı. Ol institut bankrot bolğanın jariyaladı. Bwğan kim jauap beru kerek?

Baltaş Twrsınbaev, sayasatker: Äzirbayjan halıqaralıq  bankine 2-3 adamnıñ şeşimimen 71,3 mlrd. teñge salındı. Diktatorlıq memlekette barlıq şeşimder osılay qabıldanadı. Aqşanı salğan adamdar ol banktiñ qağazdağı bank ekenin bildi. Ol qarajat eşqayda ketip te qalğan joq. Europanıñ bir qarjı institutında jatır. Joğarğı lauazımdı bir şeneuniktiñ esep şotında. Qay şeneunik ekenin anıqtau üşin onı Qayrat Kelimbetovten swrau kerek. Qazir bilik jemqorlıqtı auızdıqtap  jatqanın aytuğa äues. Mine, endi köz aldımızda tirnektep jinağan aqşamız wrlanıp otır. Küştik qwrılımdar jemqorlıqpen küresip jatqandığı ras bolsa, qılmıskerdi wstasın. Onıñ atın jariya etsin. Sol kezde halıq jemqorlıqqa qarsı jürip jatqan kompaniyağa az da bolsa senetin edi.

                          Swhbattasqan Qanat Tileuhan (juldyz.kz)

“The Qazaq Times”