ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسى نەگە الىپ كەلەدى؟

وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ دۇنيەدەن وزعانان كەيىن رەسمي تاشكەنتتىڭ جاڭا باسشىسى شاۆحات ميرزەەۆتىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى، الەمدىك گەوساياسي جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعى، تەرروريزم مەن زاڭسىز ميگراتسيا ماسەلەلەرى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىگۋگە قادام جاساۋلارىنا الىپ كەلدى.

بۇعان دەيىن كوپ جاعدايدا ساياسي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان جابىق ەسىك جاعدايىنداعى ساياساتتى ۇستانىپ كەلگەن وزبەكستان سوڭعى ۋاقىتتا ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمىن وزگەرتكەندىگىن كورسەتتى. بۇعان دالەل شاۆحات ميرزەەۆتىڭ ماسكەۋگە جاساعان رەسمي ءىس ساپارى. قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى شەكارالىق ايماقتا ساۋدا-ساتتىق كەشەنىن سالۋعا بايلانىستى كەلىسىمگە كەلۋى. قىرعىزستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ءوز ارا ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا جانە شەكارانى دەلميتاتسيالاۋ مەن دەماركاتسيالاۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە قادام جاساۋى. بۇل وزبەكستان بيلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتتا كورشى ەلدەرمەن جاقىنداسقىسى كەلەتىندىگىنىڭ بەلگىسى.

بۇدان بولەك قازاقستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ جىل ساناپ ءوسۋى. قازاقستاننىڭ ارتىنان رەسمي بىشكەكتىڭ كەدەندىك وداققا كىرۋى. وسىنىڭ بارلىعى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كەڭەستەر وداعى قۇلاعالى بەرى بىرىگۋگە، جاقىنداسۋعا جاساعان ءساتتى قادامدارىنىڭ ءبىرى.

بىراق بۇل قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەشتە بولسا ىستەپ جاتقان جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى. بۇعان دەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرىن بىرىكتىرۋگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتا «ورتالىق ازيا بىرلەستىگى»، «ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعى»، «ورتالىق ازيا ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىن» قۇرۋعا بىرنەشە رەت ۇمىتىلىس جاساعان بولاتىن. الايدا ول كەزدە كورشىلەس ەلدەردىڭ باسشىلارى بۇل باستامالاردى قولداۋسىز قالدىرعان ەدى. كەيىننەن بۇل ۇيىمداردىڭ ورىنىنا ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلدى. قازىرگى تاڭدا وعان بەلورۋسسيا، رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، ارمەنيا ەلدەرى مۇشە ەكەنى بەلگىلى. بىراق بۇل جەردە كەدەندىك وداققا مۇشە بەس ەلدىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق سالماعى باسىمىراق ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. الايدا شەت ەلدىك ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا بۇل ولقىلىقتى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري، ساۋدا-ساتتىق سالالارى بويىنشا كۇش بىرىكتىرۋ ارقىلى جويۋى مۇمكىن.

ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا بۇل بىرىگۋى شاراسىزدىقتاندا تۋىنداپ وتىرعان كورىنەدى. ويتكەنى الەمدى بولشەكتەۋگە كۇش سالىپ جاتقان الپاۋىت مەملەكەتتەر اراسىنداعى تەكەتىرەستە جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلەستىگى اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازيا تىنىشتىعىدا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز قازىر قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان الەمدى مازالاپ وتىرعان ءۇش پروبلەمالىق ايماقتىڭ ىرگەسىندە وتىر. ولار سولتۇستىك كاۆكاز، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى جانە اۋعانستان.  بۇل اۋماقتاردىڭ قاۋپى ءار الۋان ءدىني ەكسترەميزمنەن باستاپ، قارۋ-جاراق، ناركوتيك تاسىمالى، زاڭسىز ميگراتسيا ماسەلەلەرى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندا، قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا، تۇركىمەنستاندا، تاجىكستاندا بۇل ماسەلەلەردى بىرىگىپ شەشۋگە ەشقانداي كۇش سالماي كەلگەن بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان وزبەكستان، قىرعىزستان، قازاقستان ازاماتتارى سۇرياعا سوعىسقا اتتانىپ، ەۆروپا دا، رەسەيدە لاڭكەستىك شابۋىلدار جاساپ جاتقانى بەلگىلى.

بۇدان بولەك ەگەردە ورتالىق ازياداعى باۋىرلاس ەلدەر بىرىگەتىن بولسا، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا بۇل شەشىم ءتيىمدى بولار ەدى. بۇۇ ەسەبىنشە ەگەردە ورتالىق ازيا ەلدەرى وزدەرىنىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن پايدالانىپ ۇلى جىبەك جولىن جاندانداراتىن بولسا، 10 جىلدا جالپى ىشكى ءونىمىن 2 ەسەگە ۇلعاياتىن كورىنەدى. بۇل دەگەنىمىز شيكى زاتقا تاۋەلدى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ۇلكەن كومەك بولارى انىق. وسى ماقساتتا رەسمي استانا 2008 جىلى «باتىس قىتاي-باتىس ەۆروپا» تاس جولىن سالۋدى باستاپتا كەتكەن بولاتىن.

قورىتا  كەلگەندە قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان ينتەگراتسياسى ورتالىق ازيادا شەشۋىن تاپپاي وتىرعان كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتارى انىق. ونىڭ ۇستىنە رەسەي مەن قىتاي سىندى الپاۋىت كورشىلەرىمەن "تەرەزەسى تەڭ" جاعدايدا ديالوگ جۇرگىزۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. نە دە بولسا قازىرگى جاقىنداسۋعا جاسالىپ جاتقان قادامدار قۇپتارلىق دۇنيە. ال ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتە جاتار.

“The Qazaq Times”