وتاندىق جىلىجايلاردىڭ سالىنۋىنا شەتەلدىك ارزان كوكونىستەر كەدەرگى

2014 جىلعى اقپاراتقا سۇيەنسەك، قازاقستاندا كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتىڭ يمپورتى 30%-عا ارتقان. ياعني، ەلىمىزدە ازىق-تۇلىكتىڭ مۇنداي ءتۇرى ەكسپورتتالعانمەن، يمپورتقا دا تاۋەلدى ەكەنىمىزدى ەسكەرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ سەبەبى - جىل بويى كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتى وسىرۋگە ارنالعان جىلىجايلاردىڭ ازدىعى.

رەسمي ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتەيىك. مىسالى بيىل قاڭتار-اقپان ايىندا قازاقستانعا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەرىنەن (اسىرەسە رەسەي مەن بەلارۋس)  201,1 مىڭ دوللارعا 1,514 توننا كارتوپ، 14,6  دوللارعا 3,9 توننا قىزاناق، 4,2 ملن دوللارعا 11,2 مىڭ توننا پياز يمپورتتالعان. ال وتكەن جىلدىڭ وسى ايلارىندا يمپورتتالعان كارتوپتىڭ قۇنى 1,3 مىڭ دوللاردى، قىزاناقتىڭ باعاسى 1,1 مىڭ دوللاردى قۇرادى.

ال جالپى 2016 جىلدىڭ قاڭتار-جەلتوقسان ايىندا ەلىمىزگە 254,7 مىڭ دوللاردى قۇرايتىن 806,4 توننا كارتوپ اكەلىنسە، 1,692,4 مىڭ دوللارعا 968,9 توننا پياز، 33 مىڭ دوللارعا 32,1 توننا قىزاناق كەلىنگەن.

بۇل جاي عانا ستاتيستيكا. ەلىمىزدە جىل سايىن جىلىجايلار مەن كوكونىس جانە جەمىس ەگەتىن جەرلەر كوبەيگەنىمەن، يمپورت كولەمى ازايار ەمەس.  قاراپ وتىرساڭىز ونىڭ شىعىنى دا بار. ال سول شىعىنداردى جيناپ "نەگە تاعى جىلىجايلار سانىن كوبەيتپەيمىز؟" دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبىن انىقتاپ كوردىك.

قازاقستان جىلىجايلار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى قانات قوشماننىڭ سوزىنشە، قازىر قازاقستاندا شامامەن 1356 گەكتار جىلىجاي بار. ال ۇكىمەت قۇلپىناي سەكىلدى جيدەكتەردى وسىرۋگە ارنالعان جىلىجايلارعا كوپ ءمان بەرمەيدى. سەبەبى حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتىنە ساي قيار، قىزاناق سياقتى كوكتاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىندەرگە قاراجات ءبولىپ، سولارعا جىلىجاي سالۋ جوسپارلانعان.

"1356 گەكتاردىڭ 1100 گەكتارى ۇلدىردەن جاسالعان. ولار تەك وڭتۇستىك وڭىرلەردە عانا بار. سەبەبى ۇلدىردەن جاسالعان جىلىجايلاردا ەرتە كوكتەم مەن كۇز كەزىندە عانا جەمىس-جيدەك، كوكونىس وندىرىلەدى. بىزدە قانداي دا بولماسىن جىلىجايدى سالعاندا ونى قازاقستاننىڭ كليماتتىق جاعدايىمەن بايلانىستىرامىز. ويتكەنى، وڭتۇستىك باتىس، شىعىس، سولتىستىك وڭىرلەردە كليماتارتۇرلى. سوندىقتان ءتيىمدى اۋا رايى تەك وڭتۇستىكتە بولعاندىقتان، جىلىجايلاردىڭ كوپشىلىگى سول وڭىرلەردە ورنالاسقان", - دەيدى قانات قوشمان.

قاۋىمداستىق وكىلىنىڭ سوزىنە سەنسەك،  الداعى ۋاقىتتان باستاپ   ماۋىسىمارالىقتا، ياعني قاراشا مەن مامىر ارالىعىندا دا حالىققا قاجەتتى وتاندىق كوكونىستەردى تولىققاندى جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. قازىردىڭ وزىندە وسى ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن جىلىجايلاردىڭ قالعان 256 گەكتارى كاسىبي دەڭگەيدەگى گيدروپونيكالىق تەحنولوگيا بويىنشا سالىنعان. بۇلار كاسىبيلىگى جوعارى تەحنولوگيا، بيىكتىگى 6-7 مەترگە جەتەتىن جىلىجايلار­. مۇنىڭ تيىمدىلىگى – قىس­قا توتەپ بەرەتىندىگى. بۇل قىس مەزگىلىندە دە ءونىم كوبىرەك بولادى دەگەن ءسوز.

وسىعان بايلانىستى  «قازاگرو» ۇلتتىق حولدينگىنەن جابىق گيدروپونيكالىق تەحنولوگيامەن قامتاماسىز ەتىلگەن جىلىجايلاردى سالۋ ءۇشىن 46,5 ملرد تەڭگە بولىنگەن. قازىرگى كەزدە وسى سوماعا 147 گەكتار جەرگە جىلىجاي سالىنىپتى. بۇدان بولەك جەكە قاراجاتى بار، سىرتتان كەلگەن ينۆەستيتسيا بار، سولاردى ەسەپتەگەندە 256 گەكتار جىلىجاي سالىنعان ەكەن.

دەگەنمەن، بۇل ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتە الامىز دەگەن ءسوز ەمەس. سەبەبى بىزدە قاراشا-مامىر ايلارىندا حالىقتىڭ كوكونىسكە دەگەن سۇرانىسى 135 مىڭ توننا بولسا، ءبىز سونىڭ 65 مىڭ تونناسىن نەمەسە 60%-ىن عانا قامتاماسىز ەتە الادى ەكەنبىز.

سونداي-اق، قانات قوشماننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بىزدەگى كوكونىستەردىڭ قىمبات  جانە جىلىجايلاردىڭ كوپتەپ سالىنباۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - كليماتتىق جاعداي. ويتكەنى قازاقستاننىڭ كليماتى كوكونىستەردى كوپتەپ وسىرۋگە قولايسىز. سوندىقتان بىزگە مۇنداي ونىمدەر ماۋسىمارالىقتا قىتاي، وزبەكستان سىندى ەلدەردەن كەلەدى. ويتكەنى ولاردا قىس بولعان كۇننىڭ وزىندە جىلۋعا، جارىققا كەتەتىن شىعىنى از. ال بىزدە جىلۋ مەن جاساندى كۇن ساۋلەسى ءۇشىن شىعىندار كوپ، ءتىپتى گيدروپونيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ ءوزى بىزدە بولماعاندىقتان باعاسى قىمباتقا تۇسەتىن كورىنەدى.

"وسى سەبەپتى دە وتاندىق ونىمدەردىڭ وزىندىك قۇنى يمپورتتىق ونىمدەرگە قاراعاندا جوعارى. ياعني ازىرگە ءبىز ءۇشىن جىلىجايلاردان گورى يمپورتپەن كەلەتىن ونىمدەردىڭ باعاسى ارزان. مۇنداي قاتەلىكتەر بىزدە بار. بىراق كەلەشەكتە جىلىجايدىڭ سانى مەن ونىمدىلىكتى كوبەيتىپ،  كەيىن سىرتتان كەلەتىن ونىمدەرگە باج سالىعىن قويىپ، شەكارالاردى جابار بولساق جاعداي باسقاشا بولادى", - دەيدى قانات قوشمان.

سونداي-اق، باعانىڭ قىمبات بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى  - يمپورتپەن كەلگەن تاۋارلار قويمادا ۇزاق ساقتالماي، بۇزىلىپ كەتۋى. ءتىپتى ۇزاق ساقتاۋعا بولادى دەگەن كارتوپ پەن قىرىققاباتتىڭ باعاسى دا قازىرگى كەزدە جوعارى. ويتكەنى قويماداعى قور دا ازايا باستايدى ءارى جارتىسىن كاسىپكەرلەر كەلەسى كەزەڭ ءۇشىن تۇقىمدىققا الىپ قالادى. باعانىڭ قىمباتتاۋى دا سودان ەكەن.

دەگەنمەن، حالىقتى وتاندىق ونىممەن قامتۋ  ۇشىن اتقارىلىپ جاتقان ءىس از ەمەس كورىنەدى. مىسالى وزىمىزدىڭ تاۋارلارىمىز ۇتىمدى بولۋ ءۇشىن بيىلدان باستاپ «اۋىل شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ - 2017-2021» دەگەن باعدارلاماسى ىسكە قوسىلعان. قاجەتتى سۋبسيديا ءبولىنىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى – ينۆەستيتسيالىق سۋبسيديا. بۇل ياعني ءوزىڭىز جىلىجاي سالاتىن بولساڭىز، سۋبسيديانىڭ 30%-ىن سىزگە جىلىجاي سالعانىڭىز ءۇشىن قايتارىپ بەرەدى. سونداي-اق، جىلۋعا، ماتەريالعا، كۇن ساۋلەسىن قولدانۋعا، تۇقىم، تىڭايتقىش ساتىپ الۋعا كەتكەن شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن سۋبسيديا بەرىلمەك.

"The Qazaq Times"