تابىستىڭ كوپ نەمەسە از بولۋى دەنساۋلىققا ەش اسەر ەتپەيدى

تابىس وزدىگىنەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىن  جاقسارتپايدى، ياعني تىكەلەي اسەر ەتپەيدى. بۇل جەردە جوعارعى تابىسقا بايلانىستى نارسەلەر: ۇزدىك ءبىلىم، ساپالى تاماقتانۋ، قوعامدىق بايلانىس، وتباسى تۇراقتىلىعى تاعى باسقالار ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

كەدەيلىك پەن ناشار دەنساۋلىق اراسىنداعى بايلانىس ەرتە زاماننان بايقالعان. بۇنداي فاكتىلەر ەجەلگى گرەتسيا مەن ەجەلگى قىتاي حرونيكالارىندا كورسەتىلگەن. ال ونىڭ تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن تولىق ساراپتاماسى XIX عاسىردا لوندون مەن پاريجدەگى عىلىم ورتالىقتارىندا جاسالعان.

ەكونوميكالىق دامۋ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ وسۋىنە اكەلەتىن نەگىزگى فاكتور بولعانىنا قاراماستان، ءوسۋ ناتيجەلەرى حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى ساناتى ءۇشىن بىردەي بولمادى. زەرتتەۋشىلەر ەڭ تومەنگى كەدەيلىك دەڭگەيى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءبىرشاما اسەر ەتەدى جانە ادامداردىڭ تابىسى مەن ولاردىڭ دەنساۋلىعى جاعدايى اراسىنداعى بايلانىس وسپەلى ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ ءوسۋى تابىستىڭ وسۋىمەن باياۋلايدى دەپ سانايدى.

ۇلىبريتانياداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ دەنساۋلىق جاعدايى تۋرالى «بلەكتىڭ بايانداماسىندا» جوعارى جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەر اراسىندا ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيى تەك ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باي توپتارىندا عانا تومەن بولعان. وسىدان كەيىن ۇلىبريتانيادا ازاماتتارعا تەگىن مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتەتىن مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتى قۇرىلعان. ادامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا ەلەۋلى اسەر ەتەتىنى بايقالعان. بۇل جاڭالىق دەنساۋلىقتى ساقتاندىرۋ جۇيەسى حالىقتىڭ كەدەيشىلىگىن جويا المايتىندىعىنىڭ دالەلى بولدى.

حالىق تابىستارى جەكە تۇلعامەن قاراجاتتى اقشالاي جانە زاتتاي نىساندا الاتىن جيىنتىقتى كورسەتەدى، ونى ءومىر ءسۇرۋدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولدانادى.

تابىس پەن مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ باعاسى. تابىس جانە ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيى اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى ەسكەرسەك، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن وسىرۋدەگى مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ءرولى تۋرالى سۇراق تۋادى. سەبەبى، ساپالى ەمدەلۋ تىكەلەي تابىسقا بايلانىستى. مۇمكىن بۇعان سەنۋ قيىن بولار، بىراق مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعىنا قالاي دا اسەر ەتەتىنى دالەلدەنگەن.

ۇلىبريتانيادا مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىن قۇرۋ ەڭ جوعارى جانە ەڭ تومەن تابىسى بار ادامدار اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيىندەگى ايىرماشىلىقتى جويا المادى. مەديتسينالىق كومەكتىڭ «مەديكەر» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تەگىن مەديتسينالىق قىزمەتكە قولجەتكىزۋدە كەدەيلەردى بايلارمەن قاتار قويعان. بىراق، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار اسىنداعى ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيىندەگى ايىرماشىلىق ازايمادى. 1900 جىلدان باستاپ 2000 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە اقش-تاعى تەگىن مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسى ءولىم-ءجىتىمنىڭ تومەندەۋىنە قاتتى اسەر ەتپەدى.

كوپتەگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا قاتتى بولماسا دا، ءبىرشاما اسەر ەتكەندىگىن ايتادى. مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ تيىمدىلىگىنەن XX عاسىردا ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 47-دەن 77 جاسقا دەيىن وسكەن. 1970-1980 جىلدارى افريكا قۇرلىعىنداعى ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيىنىڭ ۇردىسىنە قاراساق، مەديتسينا عىلىمىن دامىتۋ قاجەتتىلىگى ايقىن كورىنەدى.

حالىقتىڭ تابىسى ازايعان اپاتتى بىرنەشە ونجىلدىققا قاراماستان، مەديتسيناداعى جەتىستىكتەرگە بايلانىستى افريكادا ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى مەن جۇمىسكەرلەردىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىنىڭ ۇنەمى ءوسۋى بايقالعان.

جۇمىسكەرلەر وزىنە جۇمىس بەرۋشىدەن جانە مەملەكەتتەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىك جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋدى كۇتتى. كومىر كەندەرىندە جۇمىس ىستەيتىن شاحتەرلەر جوعارى ەڭبەكاقى ءۇشىن جەردىڭ استىندا جۇمىس ىستەۋگە كەلىسكەن. سودان كەيىن ولار جۇمىس تالاپتارى قاۋىپسىزدىگىن جوعارىلاتۋ، وندىرىستەگى وكىنىشتى جاعدايلارمەن ەڭبەككە قابىلەتسىزدىك ءۇشىن وتەم تولەۋ تۋرالى، سونداي-اق زەينەتاقىنى قامتاماسىز ەتۋ تالاپتارىن قويا باستادى.

1700 جىلدارى انگليادا كەيبىر وندىرىستىك كاسىپورىن يەلەرى ءوز جۇمىسشىلارىنا دەنساۋلىقتى ساقتاندىرۋ قىزمەتىن ۇسىنعان. مۇنداي شارتتار ارقىلى كاسىپورىن جۇمىسكەرلەر ءۇشىن تارتىمدىلىعىن ارتتىردى جانە ولاردىڭ ۇزاق جانە جاقسى جۇمىس ىستەۋىنە تۇرتكى بولدى. جۇمىسكەردىڭ ەڭبەككە قابىلەتسىز بولۋى نەمەسە اۋىرىپ قالۋ تاۋەكەلى ەندى تەك جۇمىسكەردىڭ وزىنە عانا ەمەس، بارلىق كومپانيانىڭ موينىنا جۇكتەلدى. جاۋاپكەرشىلىكتىڭ وسىلاي ءبولىنۋى جۇمىسكەردىڭ ەرتەڭگى كۇنگە جانە جالاقى مولشەرىنىڭ وزگەرۋىنە دەگەن سەنىمسىزدىگىن ازايتتى.

يندۋستريالاندىرۋ مەن جالاقى تولەنەتىن ەڭبەككە ءوتۋ ساياسي بيلىكتىڭ بولىنۋىنە وزگەرىستەر اكەلدى. XIX عاسىردا جۇمىسكەرلەردىڭ نارازىلىق تولقىنى 1798 جىلى پاريجدەن باستالىپ، 1917 جىلى رەسەيدە اياقتالدى. 1883 جىلى گەرمانيا كانتسلەرى بيسمارك ەرەۋىلدەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتە قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن قۇردى، جۇمىسكەرلەرگە 65 جاستان كەيىن زەينەتاقى تولەۋ، ەڭبەككە جارامسىزدىق قاعازىن الۋ جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قۇقىعىن بەردى. 1950 جىلدارى اقش-تا دەنساۋلىق ساقتاۋدى قارجىلاندىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى - جۇمىس بەرۋشىلەر ۇسىناتىن جەكە ساقتاندىرۋ پايدا بولدى. بۇل جۇيەنى «مەديكەيد» – اۋقاتسىزدارعا مەديتسينالىق كومەك فەدەرالدىق باعدارلاماسى جانە «مەديكەر» – قارتتارعا مەديتسينالىق كومەك فەدەرالدىق باعدارلاماسى تولىقتىردى. بۇگىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ شىعىندارىنىڭ 77 پايىزى جانە اۋرۋحانالاردى ۇستاۋ شىعىندارىنىڭ 95 پايىزى دەنساۋلىق سالاسىنا بولىنگەن قارجى كومەگىمەن تولەنەدى.

1850 جىلى مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ تولەمى جەكەلەگەن تارتىپتە جۇزەگە اسىرىلعان. جۇمىسكەرلەر وزدەرى ساتىپ الاتىن زاتتار ءۇشىن اقى تولەدى، كوپ جاعدايدا بۇل تاعام، كيىم جانە پەش وتىنى بولاتىن. دامىعان ەلدەردە 1960 جىلدان باستاپ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن قارجىلاندىرۋ مەملەكەتتىك جانە جەكە ساقتاندىرۋ قاراجاتتارىنا نەگىزدەلگەن.

بۇگىنگى كۇندە مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى جاعداي ءار جەكەلەگەن تۇتىنۋشىنىڭ قارجىلىق شەشىمىمەن ەمەس، ساقتاندىرۋ پاكەتتەرى مەن مەملەكەتتىك قاراجات جيىنتىعى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

ءلاززات سەيتقازىقىزى سپانقۇلوۆا

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
نارحوزۋنيۆەرسيتەتى، قارجى جانە تەحنولوگيالار مەكتەبى

 “The Qazaq Times”