Tabıstıñ az-köptigi densaulıqqa baylanıstı emes. Foto: adomed.org

Tabıs özdiginen adamnıñ densaulığın  jaqsartpaydı, yağni tikeley äser etpeydi. Bwl jerde joğarğı tabısqa baylanıstı närseler: üzdik bilim, sapalı tamaqtanu, qoğamdıq baylanıs, otbası twraqtılığı tağı basqalar mañızdı röl atqaradı.

Kedeylik pen naşar densaulıq arasındağı baylanıs erte zamannan bayqalğan. Bwnday faktiler Ejelgi Greciya men Ejelgi Qıtay hronikalarında körsetilgen. Al onıñ täjiribege negizdelgen tolıq saraptaması XIX ğasırda London men Parijdegi ğılım ortalıqtarında jasalğan.

Ekonomikalıq damu ömir süru wzaqtığınıñ ösuine äkeletin negizgi faktor bolğanına qaramastan, ösu nätijeleri halıqtıñ är türli sanatı üşin birdey bolmadı. Zertteuşiler eñ tömengi kedeylik deñgeyi adamnıñ densaulığına birşama äser etedi jäne adamdardıñ tabısı men olardıñ densaulığı jağdayı arasındağı baylanıs öspeli emes, ömir süru wzaqtığınıñ ösui tabıstıñ ösuimen bayaulaydı dep sanaydı.

Wlıbritaniyadağı memlekettik qızmetkerlerdiñ densaulıq jağdayı turalı «Blektiñ bayandamasında» joğarı jalaqı alatın qızmetkerler arasında ölim-jitim deñgeyi tek olardıñ işindegi eñ bay toptarında ğana tömen bolğan. Osıdan keyin Wlıbritaniyada azamattarğa tegin medicinalıq qızmet körsetetin memlekettik densaulıq saqtau qızmeti qwrılğan. Adamnıñ äleumettik märtebesi ömir süru wzaqtığına eleuli äser etetini bayqalğan. Bwl jañalıq densaulıqtı saqtandıru jüyesi halıqtıñ kedeyşiligin joya almaytındığınıñ däleli boldı.

Halıq tabıstarı jeke twlğamen qarajattı aqşalay jäne zattay nısanda alatın jiıntıqtı körsetedi, onı ömir sürudiñ belgili bir deñgeyin qamtamasız etu üşin qoldanadı.

Tabıs pen medicinalıq qızmet körsetu bağası. Tabıs jäne ölim-jitim deñgeyi arasındağı tığız baylanıstı eskersek, ömir süru wzaqtığın ösirudegi medicinalıq qızmet körsetu röli turalı swraq tuadı. Sebebi, sapalı emdelu tikeley tabısqa baylanıstı. Mümkin bwğan senu qiın bolar, biraq medicinalıq qızmet körsetu ömir sürudiñ ortaşa wzaqtığına qalay da äser etetini däleldengen.

Wlıbritaniyada memlekettik densaulıq saqtau qızmetin qwru eñ joğarı jäne eñ tömen tabısı bar adamdar arasındağı ölim-jitim deñgeyindegi ayırmaşılıqtı joya almadı. Medicinalıq kömektiñ «Mediker» attı memlekettik bağdarlaması tegin medicinalıq qızmetke qoljetkizude kedeylerdi baylarmen qatar qoyğan. Biraq, ärtürli äleumettik toptar asındağı ölim-jitim deñgeyindegi ayırmaşılıq azaymadı. 1900 jıldan bastap 2000 jılğa deyingi kezeñde AQŞ-tağı tegin medicinalıq qızmet körsetu jüyesi ölim-jitimniñ tömendeuine qattı äser etpedi.

Köptegen zertteulerdiñ nätijeleri medicinalıq qızmet körsetu sapası ömir süru wzaqtığına qattı bolmasa da, birşama äser etkendigin aytadı. Medicinalıq qızmet körsetu tiimdiliginen XX ğasırda adamdardıñ ortaşa ömir süru wzaqtığı 47-den 77 jasqa deyin ösken. 1970-1980 jıldarı Afrika qwrlığındağı ölim-jitim deñgeyiniñ ürdisine qarasaq, medicina ğılımın damıtu qajettiligi ayqın körinedi.

Halıqtıñ tabısı azayğan apattı birneşe onjıldıqqa qaramastan, medicinadağı jetistikterge baylanıstı Afrikada ortaşa ömir süru wzaqtığı men jwmıskerlerdiñ jwmıs isteu qabiletiniñ ünemi ösui bayqalğan.

Jwmıskerler özine jwmıs beruşiden jäne memleketten qoğamdıq qauipsizdik jäne medicinalıq saqtandırudı kütti. Kömir kenderinde jwmıs isteytin şahterler joğarı eñbekaqı üşin jerdiñ astında jwmıs isteuge kelisken. Sodan keyin olar jwmıs talaptarı qauipsizdigin joğarılatu, öndiristegi ökinişti jağdaylarmen eñbekke qabiletsizdik üşin ötem töleu turalı, sonday-aq zeynetaqını qamtamasız etu talaptarın qoya bastadı.

1700 jıldarı Angliyada keybir öndiristik käsiporın ieleri öz jwmısşılarına densaulıqtı saqtandıru qızmetin wsınğan. Mwnday şarttar arqılı käsiporın jwmıskerler üşin tartımdılığın arttırdı jäne olardıñ wzaq jäne jaqsı jwmıs isteuine türtki boldı. Jwmıskerdiñ eñbekke qabiletsiz boluı nemese auırıp qalu täuekeli endi tek jwmıskerdiñ özine ğana emes, barlıq kompaniyanıñ moynına jükteldi. Jauapkerşiliktiñ osılay bölinui jwmıskerdiñ erteñgi künge jäne jalaqı mölşeriniñ özgeruine degen senimsizdigin azayttı.

Industriyalandıru men jalaqı tölenetin eñbekke ötu sayasi biliktiñ bölinuine özgerister äkeldi. XIX ğasırda jwmıskerlerdiñ narazılıq tolqını 1798 jılı Parijden bastalıp, 1917 jılı Reseyde ayaqtaldı. 1883 jılı Germaniya kancleri Bismark ereuilderdiñ aldın alu üşin memlekette qoğamdıq qamtamasız etu jüyesin qwrdı, jwmıskerlerge 65 jastan keyin zeynetaqı töleu, eñbekke jaramsızdıq qağazın alu jäne medicinalıq saqtandıru qwqığın berdi. 1950 jıldarı AQŞ-ta densaulıq saqtaudı qarjılandırudıñ negizgi forması - jwmıs beruşiler wsınatın jeke saqtandıru payda boldı. Bwl jüyeni «Medikeyd» – auqatsızdarğa medicinalıq kömek federaldıq bağdarlaması jäne «Mediker» – qarttarğa medicinalıq kömek federal'dıq bağdarlaması tolıqtırdı. Büginde densaulıq saqtau şığındarınıñ 77 payızı jäne auruhanalardı wstau şığındarınıñ 95 payızı densaulıq salasına bölingen qarjı kömegimen tölenedi.

1850 jılı medicinalıq qızmet körsetu tölemi jekelegen tärtipte jüzege asırılğan. Jwmıskerler özderi satıp alatın zattar üşin aqı töledi, köp jağdayda bwl tağam, kiim jäne peş otını bolatın. Damığan elderde 1960 jıldan bastap densaulıq saqtau jüyesin qarjılandıru memlekettik jäne jeke saqtandıru qarajattarına negizdelgen.

Bügingi künde medicinalıq qızmet körsetu salasındağı jağday är jekelegen twtınuşınıñ qarjılıq şeşimimen emes, saqtandıru paketteri men memlekettik qarajat jiıntığı arqılı jüzege asırıladı.

Läzzat Seytqazıqızı Spanqwlova

ekonomika ğılımdarınıñ doktorı, professor
NarhozUniversiteti, Qarjı jäne tehnologiyalar mektebi

 “The Qazaq Times”