Mausımnıñ 23-i küni Qazaqstan Respublikasınıñ eks-prem'er-ministri Äkejan Qajıgeldinniñ «Politon» bağdarlamasına bergen swhbatınıñ jazbaşa nwsqasın saytımızğa jariyalaudı jön kördik.

- Äkejan ağa, öziñiz körip, bilip otırğan şığarsız. Qazir Qazaqstanda koronavirus pandemiyası örşip twr. Bilik bwl indetpen dwrıs küresip jatır ma?

- Pandemiya degen jalğız ğana memlekettiñ bas auruı emes, bükil älemdik mäsele. Biraq, bügingi Qazaqstandağı bilikke jetispeytin närse ol şındıq. Eñ birinşi, halıqtan eşnärse jasırmay, şındıqtı aytu kerek. Ekinşiden, şındıqtı aytatın kezde qoldan keletin dünielerdi aşıq wstau qajet. Şındıq bolmağandıqtan halıqtıñ arasında «ol ötirik eken», «auru joq eken» degen äñgime boladı. Sondıqtan indet asqınıp bara jatır. Ekinşi mäsele, qazir jañadan auruhanalar salıp jatır. Onıñ barlığı kereksiz. Ärbir qalada sport keşenderi bar. Solardı uaqıtşa auruhana retinde paydalanu qajet. Şetelderden bizge jetpeytin qwral-jabdıqtardı satıp alıp, birinşi kezekte därigerlerdi qorğau kerek. Erteñ olar auırıp qalsa auırıp jatqan halıqqa kömekti kim körsetedi? Sonıñ barlığın qarağanda, ükimet ündemey jatır. Prezidenttiñ özi de joğalıp ketti. Halıq özimen özi, ükimet özimen özi. Halıqtı tastap ketken siyaqtı. Jañadan kelgen azamat Qasım-Jomart Toqaev erteñ esin jiıp, qolına alatın şığar. Biraq, ol da erteñ Reseydiñ toyına bara jatır. Nege bara jatır? Elde mınaday dağdarıs bolıp jatqanda qıdırudıñ barlığın toqtatu kerek. Bar küşti, qarjını jwmsaytın jer ol birinşi - pandemiyamen küresu, ekinşi - halıqtı saqtau, üşinşi - jwmıssız qalğan azamattarğa kömek jasau.

- Jaña aytıp qaldıq qoy, «halıq virusqa senbey jatır» dep. Qazirgi jağdayda bilik halıqtıñ senimin qaytaru üşin ne isteui kerek?

- Eñ birinşi, Qasım-Jomart Toqaev teledidar arqılı nemese basqa aqparat qwraldarı arqılı halıqtıq aldına betpe-bet şığıp, şındıqtı aytu kerek. Putin, Makron, Merkel' siyaqtı özge eldiñ basşıları apta sayın şığıp halqına jağdaydı tüsindirdi. Densaulıq saqtau ministri, ükimet basşısı, kezek, kezek şığıp, jağdaydı aytuları qajet. Ol eñ birinşi mäsele. Sebebi halıq jağdaydı bilip otırsa, özdiginen saqtanadı. Bizdiñ halıq onıñ barlığına dayın halıq. Qazir jwrt şındıqtı bilmey otır. Birese şıq deydi, birese üyde otır deydi. Şetelden mınaday qwral-jabdıq, däri-därmek satıp alıp jatırmız, qolımızdan kelgenşe jwmıs istep jatırmız dep halıqqa körsetu kerek. Ol joq. Halıq eşnärseni bilmeydi. Eñ birinşi halıqqa şındıqtı aytu qajet.

- Bilik ekonomikalıq dağdarıspen küresuge 6 trillion teñge bölgenin habarladı. Bwl dağdarıspen küresuge jetkilikti me? Ol qarjını ekonomikanıñ qay salasına jwmsağan dwrıs?

- Siz aytasız, 6 trillion dep, bireu aytadı, 13 trillion deydi. Halıq arasında äñgime köp. Toqaev mırza özi şığıp, bizdiñ bölgenimiz 6 trillion nemese 13 trillion dep aşıq aytuı tiis. Ekinşiden, ol aqşanı tikeley elge taratu qajet. Köp balalı analar, jwmıssız qalğan azamattar, solarğa jwmsau kerek. Olar onı kündelikti tamağına, däri-därmegine t.b jwmsaydı. Sondıqtan ol qarjı ükimettik qazınasına qaytadan qaytadı. Qazir olar qay ekonomikanı qoldap jatır? «Qazaq mıs» pa,  «Qaz cinkke» pe? Ükimetke olarğa däl bügin kömek jasaudıñ keregi joq. Olardıñ osı uaqıtqa deyin jinağan qarjısı şeteldik şottarda öte köp. Toqaev mırza jıldıñ basında «şetelde jatqan qarjılar elge qaytarıluı kerek» dep bwyırıq berdi. Sol bwyırıqtı ol kisi qolğa alıp, orındatuı kerek. Memleket, ükimet basşısı aytqan sözinde twrmasa, eşkim onı orındamaydı. Ayttıñ ba, orındatu qajet. Nwrswltan Äbişwlı «bizdiñ qolımızda 99 milliard dollar bar» dep ayttı. Sonıñ barlığın bir qolğa äkelip, Toqaev mırza halıqqa aytuı kerek «bwl qarjını wstap qalıptı, bwğattaptı» nemese «barlıq qarjı keldi, Wlttıq Banktiñ şotında jatır. Onı der kezinde halıqtıñ qajettiligine jwmsaymız» deu kerek. Ekinşiden, 25 jıldıñ işinde bizdiñ memleketten wrlanğan aqşa öte köp. Bireuler aytadı ol 175 milliard deydi, endi bireuler 200 milliard deydi. Jaqında ğana senat müşesi «onıñ barlığın qaytaru kerek. Ükimet sonı qolğa alsın» dep söz söyledi. Bwl bostan bosqa tuğan äñgime emes. Ol qoğamda, eldiñ arasında bar äñgime. Onı köp jıldan beri oppoziciya aytıp, köterip jür. Bwnı qaytaru kerek. Men sizge mısal retinde bir jağdaydı aytıp bereyin. Bizde Rahat Äliev degen azamat boldı. Joğarı qızmette boldı, birinşi otbasınıñ müşesi boldı. Ol zañdı da, qolındağı bilikti de öziniñ paydanısına qoldandı. Ol kisi qazir joq. Bes jıl bwrın marqwm bolıp ketti. Biraq onıñ artında qalğan kapitalı öte köp. Ol kapital kimge qaldı? Toqalı Şorazovağa qaldı, Dariğa Nazarbaevağa qaldı, Nwräli Älievke qaldı. Halıqaralıq jurnalisterdiñ wyımı bayandama jasadı. Soğan qarasañız, Dariğa Nazarbaevağa tikeley bağınatın 40-qa juıq kompaniya bar. Osınıñ barlığın qaytarudı halıq talap etui kerek. Şorazovanıñ eki balası bar. Bireui ekige, ekinşisi üş jasqa kelgende Rahat Äliev olarğa Kiprden şot aşadı da, är qaysısına 10 million eurodan aqşa salıp qoyadı. Köp balalı analar Astanağa barıp kömek swraydı. Al mına jerde eki-üş jastağı balalardıñ ärbireuinde 10 million eurodan bar. Bwl bir jerde ğana. Biz şette jürgen qazaqtar bwnı jaydan jay qaldırmaymız. Biz Şorazovanı, Dariğa Nazarbaevanı, Nwräli Älievti Rahat Älievtiñ otbası retinde magnitskiy zañına säykes tizimge qospaqşımız. Sonda olardıñ tığılıp jatqan mülikteri, şottardı bwğattaladı. Ol qarjı halıqtıñ qolına jete me, jetpey me ol jağı belgisiz. Onıñ barlığı halıqtıñ qolında. Halıq özi qaytarıñdar dep talap etpese qaladı...

- Jaña aytıp qaldıñız, ekonomikalıq dağdarısqa bölingen qarjını tikeley halıqqa beru kerek dep. Biraq, bwğan deyin bolğan 42500 teñgeniñ dauı bar ğoy. Onı qaytalamas üşin ne isteu kerek?

- Onıñ eki-aq jolı bar. Halıq özi aytadı meniñ mına bankte şotım bar, soğan audarıñdar dep. Nemese bizde Halıq Bank degen eñ ülken bank bar. Onda halıqtıñ 70 payızınıñ şottarı bar şığar. Tikeley sol jaqqa, halıqtıñ şotına audaru qajet. Bwnı bir aptadı jasaytın dünie. Onı üş-tört ayğa sozatın mäsele emes. Aqaşa bar. Joq dese, tauıp beremiz. Ükimet bügin aqşa joq degenge senbeñizder. Aqşaları bar, tığılıp jatır şette, dwrıs qoldanılmay jatır. Sondıqtan Qasım-Jomart Kemelwlı Toqaev qolındağı bilikti dwrıs qoldanuı kerek. Halıq jağına şığuı tiis. Bwl jalğız audan, qala nemese oblıs emes, bütin qazaq eli apattıq jağdayda. Sondıqtan kömek jasau kerek.

- Janbolat Mamay bastağan Demokratiyalıq partiya halıqqa nesielik amnistiya jariyalau jöninde bastama köterdi. Bwl qanşalıqtı dwrıs bastama dep esepteysiz. Onı jüzege asıru üşin qanday keñes beresiz?

- Bizde memleketke bereşek bankter bar. Al olarğa bereşek qazaq halqı bar. Biraq, memlekettiñ qolındağı qarjı memlekettiki emes, eldiñ aqşası. Ükimette aqşa bolmaydı, ol onı uaqıtşa paydalanadı. Bir jağınan ükimetke bankter bereşek, bir jağınan 6 million adam bereşek. Sondıqtan ükimet küdelikti ösetin payızdıq üstemeni toqtatuı kerek. Ekinşiden, arnayı komissiya qwrıp, barlıq qarjını bir jerge jinap, töley alam ma, joq pa qarauı tiis. Osıdan keyin komissiya öziniñ qorıtındısın ükimetke, ortalıq bankke, prezidentke aparuı kerek. Meniñşe, 6 million adamnıñ köbisi amnistiyağa jatadı. Olar qarızdı qaytara almaydı. Sebebi soñğı jıldarı ükimet dağdarıstı körsete almay, şınayı ekonomikalıq jağdaydı ayta almay halıqqa nesie berdi. Halıq sonımen künin kördi. Biraq ol banktiñ öziniñ aqşası emes. Ol memleketten, ükimetten kelgen kömek. Sizdiñ oñ jaq qaltañızdağı aqşa bank arqılı sol jaq qaltañızğa berildi. Bwnı şeşetin ükimet. Solardıñ parızı, mindeti. Eñ bastısı prezident. Sonı baqılauına alıp, tekserip, şeşui kerek. 6 million adamnıñ otbasımen qosqanda 17-18 million azamat. Bwl bostan bos wmıta salatın jağday emes. Bwl pandemiyamen qatar şeşudi talap etetin mäsele.

- Biraq sayasatkerlerdiñ arasında «nesielik amnistiya papulistik bastama» dep aytıp jürgender bar. Bwğan ne deysiz?

- Ekonomikalıq dağdarıs, pandemiya kezinde halıq jağına şığu papulizm, ol ras. Biraq bwl jağımsız söz emes. Bwl halıqtıñ jağına şığu, sonıñ sözin söyleu degen mäsele. Ol jağınan meni papulist deseñder, men papulist boluğa dayınmın. Ükimet halıqtıñ qwlı. Ol küni, tüni papulist boluı qajet. Osı jolı baylardıñ jağına şıqpay, halıqtıñ jağına şığuı kerek. Ol baylardıñ bizge, elge, memleketke kömegi şamalı. Olar salıqtı tölemeydi, bar baylığı şette, sol jaqta jasaydı tirşiligin. Olardıñ qamın oylaudıñ qajeti joq. Amnistiya jasap qarjını qaytaru kerek. Kelesi jolı saylanamın dep oylap jürse, Qasım-Jomart Toqaev bügin halıqtıñ jağına twruı kerek. Eşqanday kitaphana bolmauı qajet. Tek qana halıq jäne halıqtıñ prezidenti.

- Qazir halıq arasında «pandemiyadan keyin ne boladı?», «aldağı uaqıtta Qazaqstandağı sayasi jağday qalay boladı?» degen swraqtar köp. Sizdiñ oyıñızşa, ekonomikalıq dağdarıstıñ soñı sayasi özgeristerge alıp kele me?

- Halıq wyımdasıp, birigetin bolsa, bärin özgertuge jağdayı bar. Onıñ üstine şette janjaldar köbeyedi. Tığılıp jatqan aqşalardıñ mäselesin biz kötere beremiz. Halıq qaytar dep talap etetin bolsa, onda köp närse özgeredi. Mına pandemiya men dağdarıstan basımızdı aman alıp şıqsaq, erteñgi küni jwmıs, tabıs, twrmıs, balalardı oqıtu, olardı jwmısqa ornalastıru mäseleleri köbeyedi. Jıl sayın 300 mıñ jas jwmıs izdeydi. Biz olarğa qanday jwmıs beremiz? Bazarda jük tasımaldaytın, velosipedpen tamaq tasıytın jwmıs beremiz be, joq älde industriyanı damıtıp, jaqsı jwmıs beremiz be? Ne damimız, ne artta qalamız. Mañayımızda ülken, ülken alıptar bar. Keşe ğana ündemey otırğan olar, bügin bizdiñ jerge talaptarın qoyadı. Onı jasırmay, aşıq ayta beredi. Biz oğan qarısı narazılıq bildiremiz. Biraq men sizge aytayın, biz egemendigimizdi saqtap, qazaq halqı retinde qalamız desek, onda biz küşti boluımız kerek. Qolda quat bolu qajet. Eldiñ qolındağı eñ ülken şoqpar ol – ükimet. Sondıqtan el ükimetti qoldanuı kerek. Ükimet eldi emes. Bizde jağday basqaşa. Bwl jüyeni özgertpey, eşteñe özgermeydi.

- Soñğı bir jılda siz prezident Qasım-Jomart Toqaevqa türli keñester ayttıñız. Sizdiñ bwl wsınıstarıñızğa bilik qwlaq astı ma, sizben keri baylanıs ornattı ma?

- Toqaev mırza jalğız özi şınında da bilikte otıratın bolsa, ol mağan şığar edi, habarlasar edi, jüzdeser edi, biz aqıldasar edik. Ol sözsiz. Qasım-Jomarttıñ eñ ülken bas auruı kitaphanada. Nwrswltan Nazarbaev amnistiyanı özi jariyalauı kerek. Bwl ol kisiniñ artınan qaldırıp bara jatqan ülken dağdarısı. Onı onı Karimov siyaqtı özi şeşip ketui kerek. Bwl meni men sizdiñ aramızdağı qarım-qatınas emes. Bwl halıq pen ükimettiñ arasındağı äñgime. Kim, ne aytadı, kimniñ qolınan ne keledi? köremiz. Halıq bärin biledi. Halıqtı nadan, eşteñe bilmeydi dep oylağan adamdardıñ özderi nadan. «Habar», «KTK», «Karavanmen» halıqtı alday almaysıñ. Oğan äurelenbeñder. Jüyeni özgertetin kez keldi. Jüyeni ne biliktiñ özi özgertedi, ne halıq özgertedi. Özgertetin jastar östi. On jıl bwrın onday jastar bolğan joq edi. Mına jastardıñ barlığı şetke köşip kete almaydı. Osı jastar özgertedi degenge men senemin. Toqaevtıñ äli uaqıtı bar. Minezin, qaruın körsetetin bolsa, bäri boladı. Joq bolsa, bäri basqaşa özgeredi.

- Toqaev osı bir jıl işinde özi uäde bergen sayasi-ekonomikalıq reformalardı jasadı dep aytuğa kelmeydi. Osıdan keyin de Toqaev özgeris äkeledi degenge senesiz be?

- Men Toqaevtıñ sana-sezimine senbeymin, men jağdayğa senemin. Sebebi 90-şı jıldarı Nwrswltan Nazarbaev özgeriske dayın bolğan joq. Biz egemendik alğan küni ol şoşıp oyandı. Erteñ Mäskeusiz, Keñes Odağınsız mınanı qalay alıp jüremin dedi. Bilim joq, täjiribe joq, byudjettiñ ne ekenin bilmeydi. Qanşa degenmen kommunistik partiyanıñ funkcioneri boldı ğoy. Biraq, qwdayğa şükir, biz äjeptäuir qızmet istep osı künge jettik. Eger halıq, qoğam birigip, talap etetin bolsa, onda Toqaev sözsiz birdeñe jasauğa mäjbür boladı. Joq bolsa, basqa adamdı saylau kerek. Keleşekte eki saylaudan keyin eşkimge bilik bermeu qajet. Parlamenttik basqaru jüyesine köşu kerek. Sonda halıqtıñ ärbir swrağı, müddesi, talabı bilikke jetip otıradı. Biraq ol üşin Konstituciyanı özgertu qajet. Aldımen bilikke jeteyik, sodan keyin jağdaydı özgertuge jetemiz...

-Swhbatıñızğa raqmet!

"The Qazaq Times"