Qazaqstanğa oray men qater qatar. Foto: RoadStars - Mercedes-Benz.

AQŞ Qıtay ekonomikasına tariftik ekonomikalıq şekteu qoydı. AQŞ pen Europalıq Odaq Reseyge üsti-üstine sankciyalar salıp jatır. Reseydiñ kinäsi: ol Ukrainadan Qırımdı zañsız tartıp aldı – bwl is jüzinde anneksiya edi. Halıqaralıq tiyanaqtılıq pen  halıqaralıq qwqıqtıq  qalıptasqan şekaralardı joqqa şığarumen birdey. Resey Ukrainanıñ Şığıs ölkelerine äsker kirgizip, separatistik reseyşildik jalğan respublikalar – «Lugansk pen Doneck Respublikaları» tu köterdi de, olar Ukrainanıñ odan arı ıdırata tüspek.  

Resey men Ukraina konfrontaciyası 2014 jıldan bastalıp äli  jalğasıp keledi. Äri, bwl soğıs tım wzaqqa sozılıp ketti. Reseydiñ sırtqı sayasatı Batıs elderimen öşpendilesu jolımen kele jatır. Reseydiñ Batıs elderimen  – ol AQŞ pen Europalıq Odaq memleketterimen jañjaldasu-jalpı sanı 30-dan astam eldermen jaulastı dey ber. Batıs elderi Reseyge ozıq tehnologiya bermeytin bolğanı, bwl jağday  Reseydi ğılımi tehnologiyalıq meşulikke aparıp soğuı mümkin. Soñğı tört-bes jıl aralığında Resey ekonomikası stagnaciyağa tüsip, twrmıs därejesi tömendep keledi. Resey basşısı Qıtay  basşısımen AQŞ-qa qarsı odaq qwra almadı. YAğni, Resey izgoy, şıqqınşı, «agressor, terrorizmniñ sponsorı» atanıp keledi. Soñğı jıldarı Reseydiñ abıroyı tömendep mwsılman şiit memleketeriniñ odaqtasına aynaldı. Süriyanıñ alauit-şiit bastağan Asad rejimin qoldap, sol siyaqtı Irannıñ şiittik sırtqı sayasatın jaqtağanı älemdegi 90% mwsılman sunniterdiñ ızasın tudıruda. Keñes odağı KSRO kelmeske ketken twsta, «KSRO-nı qayta qalpına keltiremin» dep Resey öziniñ  imperiyalıq aram piğılın körsetude. QR Prezidentiniñ beybit qatar sırtqı sayasatı elimizdi Resey konfrontaciyasınan saqtap keledi. Sol siyaqtı elimizdiñ territoriyalıq twtastığı qamtamısız etildi. Ärine bwl jağday Qazaqstan diplomatiyasınıñ naqtı jemisi. Resey men Ukraina konfrontaciyası, Resey men AQŞ qarsılastığı Reseydi «Ekinşi qırği qabaq soğısına» apardı.[1]

Ärine, qazirgi jağdayı müşkil  Resey bizge qarsı lañkestik jasay almas deymiz. Biraq «jau joq deme jar astında». Aytar bolsaq, Reseydiñ janama qarulı toptardıñ küşimen Pridnestrov'eni Moldaviyadan, Gruziyamen 2008 jılı soğıs arqılı  Oñtüstik Osetiyanı, Abhaziyanı bölip alğanı bar. [2] Qazaqstan Kaspiy teñiziniñ halıqaralıq märtebesin anıqtap, bizge tiisti eñ ülken enşimizdi naqtılap, zañdastırıp aldıq. Bizdiñ tağı bir beymaza körşimiz – Iran. Ol qazir AQŞ pen Europalıq Odaq memleketteriniñ sankciyalıq qıspağında. Iran yadrolıq qarudı astırtın dayındauda degen de derekter bar. Sol yadrolıq qarudı Izrail'ge, älde basqa memleketke qoldana ma, ol jağı belgisiz. Sondıqtan  AQŞ pen Europalıq Odaq elderiniñ  sankciyalıq qıspağı beker emes deuge boladı.

Älemdegi ıqpaldı memleketterdiñ biri – Qıtay. Qıtaydıñ ekonomikalıq potencialı älemde ekinşi orında. Al onıñ damu qarqını AQŞ-tan da joğarı. Biraq Qıtay kommunistik ideologiyadağı el. Soñğı jıldarı Qıtay memleketiniñ ekonomikalıq koncepti Den Syao Pinniñ kursınan auıtqıp ketkeni anıq bayqaladı. Sol siyaqtı işki sayasatta maoizm sayasatına  qaytıp kelu körinis berude. Bwğan qosa, Qıtaydıñ wlttıq azşılıqtarına mwsılmandıq terrorizm ayıbın tağıp, qazaq etnikalıq azşılığın janşu sayasatı beleñ aldı. Äri onı Qıtaydıñ işki isi retinde özgelerdiñ aralasuına jol bermeu piğılı da körindi. Biraq adam qwqığı älem moyındağan talap ekenin Qıtay da moyındaydı. Soñğı uaqıtta bwl bağıtta birqatar «jılımıq belgilerin» körip twrmız. Qıtaydıñ wlttıq azşılıqtar sayasatın jwmsartadı degen ümit bar.  Ümit aqtalsa, qandastar ata mekenge oralsa igi bolar edi.

AQŞ – älemdegi eñ quattı memleket. Qwrama Ştattardıñ prezidenttigine jwmsaq intellektual Obamanıñ ornına iri bizneste milliarder Tramp keldi. Tramptıñ ekonomikalıq sayasatı AQŞ-tıñ ekonomikasına jaña quat berip, damu qarqınınıñ öskenin bayqaymız. AQŞ-tıñ geosayasatı aldımen Europalıq Odaqtı juasıttı, odan keyin Qıtaydı sabasına tüsirdi. Sonımen ekonomikalıq geosayasat – «ädil sauda principteri, sol siyaqtı intellektualdıq qwqıqtıqtı moyındau» qalıpqa keldi.

AQŞ, sonımen birge immigranttar eli deuge boladı, tağı da milliondağan adam köşip keledi. Olarğa jwmıs tabu, jwmıssızarğa posobie-aqşalay kömek beru sındı ükimet mindetin auırlata tüspek. Endi Latın Amerikadan qara qwrım bosqın AQŞ şekarasın bwzıp kirmek. Tramp prezident retinde bosqındar tolqının temir-beton qabırğa salıp, immigrant nöpirin  tärtipke keltiruge tırısuda. Ärine, elde Tramp bwl sayasatı qattı sınğa wşırap jatqanı da mälim.

Qazaqstan AQŞ-pen strategiyalıq äriptestik ornatqan. Endi elimiz keñeytilgen strategiyalıq äriptestikti nığaytıp keledi. Partnerstvo. Bwl jağday Qazaqstannıñ egemendiginiñ tağı bir kepili bolğan ekonomikalıq qatınastardı ıntalandırıp, investiciyalardıñ keluine sebepker bolmaq. Qazaqstannıñ üş iri körşi memleketteri AQŞ pen EO sankciyalarğa tüsken elder. Bwl rette Qazaqstanğa AQŞ pen EO sankciyalarınıñ erejelerin bwzbau asa mañızdı. Qazirge deyin, prezident Nazarbaev onday jağdayğa jol bergen joq. Eger de sol şarttardı bwzsa bizge şaralar qoldanıladı.

Barlıq körşi memlekettermen Qazaqstan  ekonomikalıq qatınastarın damıtıp keledi. Mäselen, temir jol küre tamırına aynalğan  Jibek Jolı Qıtay men Europanı temir jol  torabımen baylanıstırıp berdi.[3] Reseydi aynalıp ötetin temir jol bizge de qolaylı bolğanı anıq. Qazaqstan-Qıtay ekonomikalıq araqatınası tez östi. Sol siyaqtı Qazaqstan-Türkmenstan-Iran temir jolı ekonomikalıq qatınastardı küşeytti.[4] Bwl temir jol bağıtı Qıtay – Qazaqstan – Türkmenstan – Iran, odan arı Persı şığanağına jol aştı. Sonau Lyan YUn Gannan bastalğan jol – transporttıq-logistikalıq jüye endi Qazaqstan, Türkmenstan, Iran, Parsı şığanağınıñ Arab memleketterimen Qıtayğa deyingi saudağa jol aştı. «Jibek Jolı» temir marşrutınıñ  potencialı tağı da östi.

Derekközder:

1.Azimbay Gali Novaya mirovaya «holodnaya voyna». altyn-orda.kz. 13 oktyabrya, 2013

2. 10 let nazad Rossiya vtorglas' v Gruziyu. Hronika konflikta. https://nv.ua/world/geopolitics/rossijsko-gruzinskaja-vojna-2008-goda-63112.html

3. Valentin Şmid Şelkovıy put': ogromnıy infrastrukturnıy proekt Kitaya ne sootvetstvuet ekonomiçeskoy real'nosti.30.07.2017. https://inosmi.ru/economic/20170730/239935624.html

4. Potencial j/d marşruta Kitay – Kazahstan – Turkmenistan – Iran predstavlen v Pekine

Organizatorami meropriyatiya vıstupili posol'stva Kazahstana, Turkmenistana v Kitae i AO "NK "Qazaqstan temir jolı". 27 Aprelya 2016. https://www.kazpravda.kz/news/ekonomika/potentsial-zhdmarshruta-kitai--kazahstan--turkmenistan--iranpredstavlenv-pekine

Äzimbay Ğali

Sayasattanuşı

“The Qazaq Times”