رەسەي مەن قىتايدىڭ باتىس ەلدەرىمەن كەرى كەتكەن قاتىناسى جانە قازاقستان

اقش قىتاي ەكونوميكاسىنا تاريفتىك ەكونوميكالىق شەكتەۋ قويدى. اقش پەن ەۋروپالىق وداق رەسەيگە ءۇستى-ۇستىنە سانكتسيالار سالىپ جاتىر. رەسەيدىڭ كىناسى: ول ۋكراينادان قىرىمدى زاڭسىز تارتىپ الدى – بۇل ءىس جۇزىندە اننەكسيا ەدى. حالىقارالىق تياناقتىلىق پەن  حالىقارالىق قۇقىقتىق  قالىپتاسقان شەكارالاردى جوققا شىعارۋمەن بىردەي. رەسەي ۋكراينانىڭ شىعىس ولكەلەرىنە اسكەر كىرگىزىپ، سەپاراتيستىك رەسەيشىلدىك جالعان رەسپۋبليكالار – «لۋگانسك پەن دونەتسك رەسپۋبليكالارى» تۋ كوتەردى دە، ولار ۋكراينانىڭ ودان ارى ىدىراتا تۇسپەك.  

رەسەي مەن ۋكراينا كونفرونتاتسياسى 2014 جىلدان باستالىپ ءالى  جالعاسىپ كەلەدى. ءارى، بۇل سوعىس تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى باتىس ەلدەرىمەن وشپەندىلەسۋ جولىمەن كەلە جاتىر. رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىمەن  – ول اقش پەن ەۋروپالىق وداق مەملەكەتتەرىمەن جاڭجالداسۋ-جالپى سانى 30-دان استام ەلدەرمەن جاۋلاستى دەي بەر. باتىس ەلدەرى رەسەيگە وزىق تەحنولوگيا بەرمەيتىن بولعانى، بۇل جاعداي  رەسەيدى عىلىمي تەحنولوگيالىق مەشۋلىككە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن. سوڭعى ءتورت-بەس جىل ارالىعىندا رەسەي ەكونوميكاسى ستاگناتسياعا ءتۇسىپ، تۇرمىس دارەجەسى تومەندەپ كەلەدى. رەسەي باسشىسى قىتاي  باسشىسىمەن اقش-قا قارسى وداق قۇرا المادى. ياعني، رەسەي يزگوي، شىققىنشى، «اگرەسسور، تەرروريزمنىڭ سپونسورى» اتانىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ ابىرويى تومەندەپ مۇسىلمان شيت مەملەكەتەرىنىڭ وداقتاسىنا اينالدى. ءسۇريانىڭ الاۋيت-شيت باستاعان اساد رەجيمىن قولداپ، سول سياقتى يراننىڭ شيتتىك سىرتقى ساياساتىن جاقتاعانى الەمدەگى 90% مۇسىلمان سۋننيتەردىڭ ىزاسىن تۋدىرۋدا. كەڭەس وداعى كسرو كەلمەسكە كەتكەن تۇستا، «كسرو-نى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىن» دەپ رەسەي ءوزىنىڭ  يمپەريالىق ارام پيعىلىن كورسەتۋدە. قر پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىت قاتار سىرتقى ساياساتى ەلىمىزدى رەسەي كونفرونتاتسياسىنان ساقتاپ كەلەدى. سول سياقتى ەلىمىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى قامتامىسىز ەتىلدى. ارينە بۇل جاعداي قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ ناقتى جەمىسى. رەسەي مەن ۋكراينا كونفرونتاتسياسى، رەسەي مەن اقش قارسىلاستىعى رەسەيدى «ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسىنا» اپاردى.[1]

ارينە، قازىرگى جاعدايى مۇشكىل  رەسەي بىزگە قارسى لاڭكەستىك جاساي الماس دەيمىز. بىراق «جاۋ جوق دەمە جار استىندا». ايتار بولساق، رەسەيدىڭ جاناما قارۋلى توپتاردىڭ كۇشىمەن پريدنەستروۆەنى مولداۆيادان، گرۋزيامەن 2008 جىلى سوعىس ارقىلى  وڭتۇستىك وسەتيانى، ابحازيانى ءبولىپ العانى بار. [2] قازاقستان كاسپي تەڭىزىنىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن انىقتاپ، بىزگە ءتيىستى ەڭ ۇلكەن ەنشىمىزدى ناقتىلاپ، زاڭداستىرىپ الدىق. ءبىزدىڭ تاعى ءبىر بەيمازا كورشىمىز – يران. ول قازىر اقش پەن ەۋروپالىق وداق مەملەكەتتەرىنىڭ سانكتسيالىق قىسپاعىندا. يران يادرولىق قارۋدى استىرتىن دايىنداۋدا دەگەن دە دەرەكتەر بار. سول يادرولىق قارۋدى يزرايلگە، الدە باسقا مەملەكەتكە قولدانا ما، ول جاعى بەلگىسىز. سوندىقتان  اقش پەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ  سانكتسيالىق قىسپاعى بەكەر ەمەس دەۋگە بولادى.

الەمدەگى ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى – قىتاي. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى الەمدە ەكىنشى ورىندا. ال ونىڭ دامۋ قارقىنى اقش-تان دا جوعارى. بىراق قىتاي كوممۋنيستىك يدەولوگياداعى ەل. سوڭعى جىلدارى قىتاي مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق كونتسەپتى دەن سياو ءپيننىڭ كۋرسىنان اۋىتقىپ كەتكەنى انىق بايقالادى. سول سياقتى ىشكى ساياساتتا ماويزم ساياساتىنا  قايتىپ كەلۋ كورىنىس بەرۋدە. بۇعان قوسا، قىتايدىڭ ۇلتتىق ازشىلىقتارىنا مۇسىلماندىق تەرروريزم ايىبىن تاعىپ، قازاق ەتنيكالىق ازشىلىعىن جانشۋ ساياساتى بەلەڭ الدى. ءارى ونى قىتايدىڭ ىشكى ءىسى رەتىندە وزگەلەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرمەۋ پيعىلى دا كورىندى. بىراق ادام قۇقىعى الەم مويىنداعان تالاپ ەكەنىن قىتاي دا مويىندايدى. سوڭعى ۋاقىتتا بۇل باعىتتا بىرقاتار «جىلىمىق بەلگىلەرىن» كورىپ تۇرمىز. قىتايدىڭ ۇلتتىق ازشىلىقتار ساياساتىن جۇمسارتادى دەگەن ءۇمىت بار.  ءۇمىت اقتالسا، قانداستار اتا مەكەنگە ورالسا يگى بولار ەدى.

اقش – الەمدەگى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت. قۇراما شتاتتاردىڭ پرەزيدەنتتىگىنە جۇمساق ينتەللەكتۋال وبامانىڭ ورنىنا ءىرى بيزنەستە ميللياردەر ترامپ كەلدى. ترامپتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى اقش-تىڭ ەكونوميكاسىنا جاڭا قۋات بەرىپ، دامۋ قارقىنىنىڭ وسكەنىن بايقايمىز. اقش-تىڭ گەوساياساتى الدىمەن ەۋروپالىق وداقتى جۋاسىتتى، ودان كەيىن قىتايدى ساباسىنا ءتۇسىردى. سونىمەن ەكونوميكالىق گەوساياسات – «ءادىل ساۋدا پرينتسيپتەرى، سول سياقتى ينتەللەكتۋالدىق قۇقىقتىقتى مويىنداۋ» قالىپقا كەلدى.

اقش، سونىمەن بىرگە يمميگرانتتار ەلى دەۋگە بولادى، تاعى دا ميلليونداعان ادام كوشىپ كەلەدى. ولارعا جۇمىس تابۋ، جۇمىسسىزارعا پوسوبيە-اقشالاي كومەك بەرۋ سىندى ۇكىمەت مىندەتىن اۋىرلاتا تۇسپەك. ەندى لاتىن امەريكادان قارا قۇرىم بوسقىن اقش شەكاراسىن بۇزىپ كىرمەك. ترامپ پرەزيدەنت رەتىندە بوسقىندار تولقىنىن تەمىر-بەتون قابىرعا سالىپ، يمميگرانت ءنوپىرىن  تارتىپكە كەلتىرۋگە تىرىسۋدا. ارينە، ەلدە ترامپ بۇل ساياساتى قاتتى سىنعا ۇشىراپ جاتقانى دا ءمالىم.

قازاقستان اقش-پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتقان. ەندى ەلىمىز كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى نىعايتىپ كەلەدى. پارتنەرستۆو. بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىنىڭ تاعى ءبىر كەپىلى بولعان ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ىنتالاندىرىپ، ينۆەستيتسيالاردىڭ كەلۋىنە سەبەپكەر بولماق. قازاقستاننىڭ ءۇش ءىرى كورشى مەملەكەتتەرى اقش پەن ەو سانكتسيالارعا تۇسكەن ەلدەر. بۇل رەتتە قازاقستانعا اقش پەن ەو سانكتسيالارىنىڭ ەرەجەلەرىن بۇزباۋ اسا ماڭىزدى. قازىرگە دەيىن، پرەزيدەنت نازارباەۆ ونداي جاعدايعا جول بەرگەن جوق. ەگەر دە سول شارتتاردى بۇزسا بىزگە شارالار قولدانىلادى.

بارلىق كورشى مەملەكەتتەرمەن قازاقستان  ەكونوميكالىق قاتىناستارىن دامىتىپ كەلەدى. ماسەلەن، تەمىر جول كۇرە تامىرىنا اينالعان  جىبەك جولى قىتاي مەن ەۋروپانى تەمىر جول  تورابىمەن بايلانىستىرىپ بەردى.[3] رەسەيدى اينالىپ وتەتىن تەمىر جول بىزگە دە قولايلى بولعانى انىق. قازاقستان-قىتاي ەكونوميكالىق اراقاتىناسى تەز ءوستى. سول سياقتى قازاقستان-تۇركمەنستان-يران تەمىر جولى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى كۇشەيتتى.[4] بۇل تەمىر جول باعىتى قىتاي – قازاقستان – تۇركمەنستان – يران، ودان ارى پەرسى شىعاناعىنا جول اشتى. سوناۋ ليان يۋن گاننان باستالعان جول – ترانسپورتتىق-لوگيستيكالىق جۇيە ەندى قازاقستان، تۇركمەنستان، يران، پارسى شىعاناعىنىڭ اراب مەملەكەتتەرىمەن قىتايعا دەيىنگى ساۋداعا جول اشتى. «جىبەك جولى» تەمىر مارشرۋتىنىڭ  پوتەنتسيالى تاعى دا ءوستى.

دەرەككوزدەر:

1.ازيمباي گالي نوۆايا ميروۆايا «حولودنايا ۆوينا». altyn-orda.kz. 13 وكتيابريا، 2013

2. 10 لەت نازاد روسسيا ۆتورگلاس ۆ گرۋزيۋ. حرونيكا كونفليكتا. https://nv.ua/world/geopolitics/rossijsko-gruzinskaja-vojna-2008-goda-63112.html

3. ۆالەنتين شميد شيولكوۆىي پۋت: وگرومنىي ينفراسترۋكتۋرنىي پروەكت كيتايا نە سووتۆەتستۆۋەت ەكونوميچەسكوي رەالنوستي.30.07.2017. https://inosmi.ru/economic/20170730/239935624.html

4. پوتەنتسيال ج/د مارشرۋتا كيتاي – كازاحستان – تۋركمەنيستان – يران پرەدستاۆلەن ۆ پەكينە

ورگانيزاتورامي مەروپرياتيا ۆىستۋپيلي پوسولستۆا كازاحستانا، تۋركمەنيستانا ۆ كيتاە ي او "نك "قازاقستان تەمىر جولى". 27 اپرەليا 2016. https://www.kazpravda.kz/news/ekonomika/potentsial-zhdmarshruta-kitai--kazahstan--turkmenistan--iranpredstavlenv-pekine

ءازىمباي عالي

ساياساتتانۋشى

“The Qazaq Times”