2022 jılı Ukraina dağdarısına baylanıstı, Europa Odağı Resey tabiği gazın şekteytin birqatar şaralar qabıldadı. Osı şekteulerden keyin Resey «Sibir küşi-2» tabiği gaz qwbırı jobasın wsınıp tabiği gaz satılımın Şığısqa bağıttauğa tırısuda. Bwl qwbır Qıtay-Resey Şığıs gaz qwbırınan keyin Reseydiñ Qıtayğa josparlağan ekinşi gaz tasımaldau bağıtı bolıp tabıladı. Moñğoliya qwbırdıñ öz şekarası arqılı ötui üşin belsendi türde talpınıs jasauda. Tranzittik tölemderden tüsken kiris 1 mlrd dollardı qwraydı  jäne bos jwmıs orandarımen qamttılatını aytılğan. Bwl jospar Moñğoliya eline jaña tabıstar alıp kelui mwmkin, al Qıtay üşin Qwbır tabiği gazben jabdıqtau arnaların ärtaraptandırudı jüzege asıra aladı, Batıstıñ tosqauıl qoyu qaupin boldırmaydı, sonımen qatar Avstraliya men Amerika Qwrama Ştattarınan alınatın swyıtılğan tabiği gazğa tamaşa balama bolıp tabıladı. Bwl joba 2024 jılı jwzege asırılu josparlanuda.

Kilttik sözder: Resey, Qıtay, Ukraina, gaz, Qwbır jol.

Qıtay AQŞ pen Reseyden keyingi älemdegi tabiği gazdı twtınuşı üşinşi orındağı el. 2018 jılı Qıtay Japoniya men Germaniya elderinen keyingi gaz twtınuı köp el retinde, älemdegi eñ iri tabiği gaz importtauşısı boldı, al 2021 jılı Qıtay tağı da Japoniyadan keyingi, älemdegi eñ iri swyıtılğan tabiği gazdı (LNG) importtauşı elge aynaldı (JAMISON,2021). Avstraliya köptegen jıldar boyı Qıtaydıñ eñ iri swyıtılğan tabiği gazdı jetkizuşisi boldı, degenmen, Amerika Qwrama Ştattarı 2018 jılı sauda soğısın bastağannan beri, Avstraliya Qıtaymen qarım-qatınası belsendi bolmadı, osı sebepti  Qıtay basqa senimdi twraqtı gazben qamdaytın közderin izdey bastadı. Qıtaylıq jäne Amerikandıq kompaniyalar 2021 jıldıñ qaraşasında iri STG jetkizu turalı bwyrıqqa qol qoyğanımen (Jessica Jaganathan, 2021), Amerika Qwrama Ştattarı Qıtaymen qarım-qatınastarı ornıqsız boluı sebepti gazben qamdau ortasınıñ twraqtılığına qol jetkiziui qiındıq tudıradı. Osı orayda Reseydiñ gaz qorı Qıtay üşin tiimdi.

Qıtay Resey Energetikalıq Qatınastarında Moñgoliyanıñ mañızdı orını bar, Moñgoliyanıñ kömir negizinen Qıtayğa satıladı. 2021 jılı Moñğoliya eksportınıñ 86%-ın Qıtayğa jiberedi, onıñ jartısınan köbi kömirdi qwrağan (Agence France-Presse, 2022 ). Sonımen qatar, qazirgi tañda Moñğoliyada qoldanılıp jürgen STG (Süytılğan Tabiği Gaz) negizinen Reseyden äkelinedi.

Resey älem moyındağan energiya eksporttauşısı bolıp tabıladı.Ukraina dağdarısı şieleniskenge deyin Euro Odaqtıñ (27 el) tabiği gaz importınıñ 40%-ı, mwnay importınıñ 27%-ı jäne kömir importınıñ 46%-ı Reseyden kelgen (Helen, 2022). Resey EO qatınastarınıñ barınşa naşarlauına baylanıstı, EO Resey gazına degen twtınıuın barınşa şektey bastadı. Bwl Reseydiñ basqa eksport joldarın qarastıruına alıp keldi. Prezident Putinniñ 2022 jıldıñ 4 aqpanında Qıtayğa saparı kezinde Qıtay men Resey mwnay jäne gaz turalı jaña kelisimge qol qoydı.Bolaşaqta Reseydiñ Qıtayğa tabiği gaz jetkizui jılına 38 milliard tekşe metrden 48 milliard tekşe metrge deyin artadı dep kütilude (澎湃新闻 , 2022).  Degenmen kazirgi tañda iske qosılğan «Sibir küşi -1» men endi josparlanıp otırğan «Sibir küşi-2» jwzege asuına birqanşa jıldar uaqıt ketetini belgili.

Resey –Moñgoliya -Qıtay müddelik qatınastarı

Moñğoliya «Sibir küşi -2» qwbırınıñ tranzittik ötuine belsendi türde wmtıluda. Birinşiden, ol Reseylik tabiği gazdı energiya tapşılığı mäselesin şeşu üşin paydalanadı. Ekinşisi – Moñğoliya üşin jwmıs orındarın qwru, sonımen birge twraqtı tranzittik tölemderdi alu. Reseydiñ müddesi eksporttıq narıqtı keñeytu, Qıtay men Moñğoliyanı bükil Soltüstik-Şığıs Aziya narığın keñeytu üşin Baspaldaq retinde paydalanu, Sonımen birge, Moñğoliyanıñ AQŞ pen Japoniya siyaqtı basqa ülken elderdiñ jetegine eruiniñ aldın alu maqsattarı bar.

2012 jıldıñ naurız ayında Moñğoliya NATO-nıñ «Beybitşilik üşin äriptestik» märtebesin alğan (Helbig, 2015 ) kezden bastap Qıtay men Reseydiñ oğan qayta pısıqtap jaqındauına tura keldi. Qıtay Moñğoliyanı Şanhay ıntımaqtastıq tobına qosıluğa köndirgisi keldi, Resey de Moñğoliyanı Euraziyalıq ekonomikalıq odaqqa qosıluğa şaqıradı, Reseydiñ boljamı boyınşa, Moñğoliya Euraziyalıq ekonomikalıq odaqqa 2016 jılı qosıluı kerek. Nätijesinde Moñğoliya ŞIW-ğa da, EAEO-ğa da kirgen joq. Moñğoliya üşin eşbir taraptı renjite almaydı, tek beytaraptıqtı tañday aladı.

2019 jıldıñ qırküyeginde prezident Putin Moñğoliyağa bardı jäne eki el Resey men Moñğoliya arasındağı qarım-qatınastı «strategiyalıq seriktestikten» «jan-jaqtı strategiyalıq seriktestikke» kötergen twraqtı dostıq jäne jan-jaqtı strategiyalıq seriktestik turalı şartqa qol qoydı (E. Berls, 2021). Moñğoliya aqırı Reseymen jaqındastı,  Resey «Sibir küşi-2» qwbırınıñ Moñğoliya arqılı ötuine qol jetizdi. Resey üşin «Sibir quatı-2» qwbırı Reseydiñ STG satu narığın ärtaraptandıruğa ıqpal etedi jäne sonımen birge Europalıq qwbırlardıñ tosqauılınıñ aldın aladı. Resey men Ukraina arasındağı janjaldan EO-nıñ Reseylik tabiği gazğa swranısı tömendey bastadı, kerisinşe Qıtay jäne basqa Aziya-Tınıq mwhitı elderi tabiği gazğa swranısı Resey üşin jaña mwmkindik boluı mwmkin.

2022 jıldıñ 24 aqpanında Resey Ukrainağa äskerin jibergennen keyin Europa tez arada Reseyge qarsı sankciyalardı bastadı, Germaniya «Beyksi-2» tabiği gaz qwbırın toqtattı. Bolaşaqta Reseydiñ Europağa gaz jetkizui aytarlıqtay azayatını belgili. Prezident Putin 2022 jılı 4 aqpanda Qısqı Olimpiada oyındarınıñ aşılu saltanatına qatısu üşin Qıtayğa barğan kezde Qıtay men Resey arasında qol qoyılğan 15 kelisimniñ 3-eui mwnay jäne gaz kelisimşarttarı boldı («中俄签署一系列合作文件»). Bolaşaqta Europa narığınıñ jartısınan ayırılğan Resey Qıtay narığına köbirek täueldi boluğa müddeli. «Sibir küşi -2» qwbırına keletin bolsaq, Resey tarapı Moñğoliya arqılı ötetin qwbır Qıtaydağı tasımaldau aralığın aytarlıqtay qısqartqandıqtan, bwl Reseylik gaz öndiristeriniñ Qıtaylıq Öndiristermen kelisimge keledi dep esepteydi.

Qıtay üşin «Sibir quatı-2» qwbırınıñ negizgi röli energiyamen jabdıqtau arnaların keñeytu bolıp tabıladı. Amerika Qwrama Ştattarı Qıtaydı öziniñ birinşi bäsekelesi retinde qarastırğandıqtan, Qıtay neğwrlım damığan sayın, Amerika Qwrama Ştattarınıñ bäsekelestigi men şekteui solğwrlım küşeye tüsedi jäne Qıtay-AQŞ qarım-qatınası soğwrlım kürdelene tüsedi. 2020 jılı Qıtaydıñ tabiği gazınıñ 40% importtan keledi, al 2021 jılı importtalğan tabiği gaz 45% jetedi (yağni, sırtqı täueldilik) (2021年我国天然气运行情况浅析). Qıtaydıñ importtalğan tabiği gazdıñ ülesi de jıl sanap artuda, sondıqtan energiyamen qamtamasız etu qauipsizdigin qamtamasız etu sırtqı qatınastarda bastı bağıttıñ biri. Bwl twrğıda YAmal tübeginen Reseylik qwbır gazın jäne STG qabıldau öte qolaylı jäne salıstırmalı türde qauipsiz balama bolıp tabıladı.

Kezdesetin mäseleler

2022 jılı Resey men Moñğoliya «Sibir quatı-2» jobasınıñ tehnikalıq-ekonomikalıq negizdemesin dayındap bitirdi. 2023 jılı Resey men Moñğoliya Qıtaymen naqtı mäseleler boyınşa kelissözder jürgizedi. Qıtaydıñ müddesi üşin qauipsizdik qaterin joyu joldarın zertteui kerek. Degenmen, Qıtay, Resey jäne Moñğoliya qwbır bağıtı boyınşa, olar äli de gaz tasımaldau bağası men tranzittik tölemder boyınşa kürdeli kelissözder jürgizui kerek. Bwdan basqa ekonomikalıq jaqtan qwbır jelisi mäselesi. Qıtay men Resey 2015 jılı «Qıtay-Resey Batıs bağdarı tabiği gaz qwbırı» gaz jetkizu kelisimine qol qoyğannan beri eki el osı uaqıtqa deyin naqtı bağıt boyınşa kelisimdi resmi türde jariyalağan joq. Bwrın bwl jobanıñ eki nwsqası boldı: biri – «Altay» jelisi (祁治业, 2022). Bwl bağıttıñ artıqşılığı – qwbırdı qısqartu üşin üşinşi elden ötpeydi, şığanda az bolatını anıq. Alayda, bwl bağıttıñ kemşiligi qwbırdıñ geologiyalıq jağdayı naşar (biik taular, keñ özen, jäne t.b.) Altay tauları tabiği ekologiyalıq qorğau üşin qater töndirui mwmkin degen közqarastarda joq emes. Qwrılıs qwnı joğarı, al tabıs az. Ekinşisi – Moñğoliya arqılı ötetin «Sibir quatı-2»  bağıttıñ artıqşılığı – qwbırdıñ jazıq jerlerden ötui, kedergilerdiñ azdığı, qwrılıs qwnınıñ tömendigi, Resey-Moñğoliya bağıtınıñ boyındağı aymaqtardıñ ekonomikalıq damuına ıqpal ete alatındığı, kemşiligi – qwbırdıñ üşinşi eldi basıp ötedi jäne sayasi, ekonomikalıq, qauipsizdik jäne basqa da kelisimderge kelu üşin sayasi twraqtılıq pen senimdilikti qajet etedi. Qazirgi kelisimderge qarap, reseylik tarap «Altay» bağıtın emes, «Moñğoliya arqılı ötetin tranzittik joldı» tañdauğa beyim ekeni belgili boldı.

Resey men Moñğoliya «Sibir küşi-2» jobasınıñ tehnikalıq-ekonomikalıq negizdemesin ayaqtadı. 2020 jıldıñ tamız ayında Resey men Moñğoliya «qwpiyalılıq turalı kelisimge» qol qoyıdı (Erdenejargal, 2020). 2022 jıldıñ qañtarında Resey men Moñğoliya investiciyalıq jäne operaciyalıq şığındar boyınşa egjey-tegjeyli tehnikalıq-ekonomikalıq esep berudi ayaqtadı jäne Qıtay kompaniyasımen kelissözderdi bastadı. Reseydegi qazirgi jağday 2014 jılı Qıtay men Resey «Şığıs tabiği gaz qwbırı turalı kelisimge» qol qoyğan kezdegi jağdayğa öte wqsas. «Sibir küşi-2» qwbırındağı tabiği gazdıñ bağası üşin Qıtay men Resey Şığıs tabiği gaz qwbırı mısalın qaytalay aladı. Resey tarapı bwrınğısınşa qwbir jolın jalğız özi monopoliyaudı talap etui mümkin, tipti Qıtay tarapımen jäne Moñğoliyamen bir jaq retinde kelissözder jürgizui mümkin. Ol Qıtaydan Moñğoliyanıñ wlttıq uçaskesiniñ qwbır qwrılısına investiciya saluın talap etpeydi, degenmen, Qıtay taraptan qwbır qwrılısına aldın ala tölem jasaudı talap etui mwmkin.

Qortındı

Ukraina dağdarısınan keyin Resey Batıs qwbır jolı bağıtandağı narıqınan ayrıla bastadı, alayda Şığstağı Qıtay bağıtın damıtudı qolğa aladı. Tipti Şığıs elderindegi Japoniya men Oñtüstik Koriya elderine qaray narıq kölemin keñeytkisi keledi, degenmen, Resey-Ukraina qaqtığısı bastalğannan keyin, Japoniya men Oñtüstik Koreya Amerika Qwrama Ştattarınıñ artınan Resey men joğarı deñgeydegi şeneunikterge, sonıñ işinde prezident Putinge sankciya saldı, bwl Resey men Japoniya jäne Oñtüstik Koreya arasındağı qarım-qatınasqa äser etti. Biraq aldağı 10 jılda Qıtay, Moñğoliya jäne Resey üş el baylanıstıratın tabiği gaz qwbırın qolğa alıp, soltüstik-şığıstıñ keşendi qwrılısınıñ negizin qalap, üş eldiñ energetikalıq dälizin qwru üşin istestik ornatqısı keletini anıq. Ärine, bwl proceste qwbır qwrılısına qatısqan barlıq taraptardıñ mämileler men iri derjavalar arasındağı baqtalastıqtar, Qıtay men Reseydiñ strategiyalıq şeşimdiligi men diplomatiyalıq danalığın tolıq sınaytın kezeñder bolatını aydan ayqın.

Ädebietter tizimi

JAMISON COCKLIN. (2021, December 22) China Surpassed Japan as World’s Biggest LNG Importer Through October. NATURAL GAS INTELLIGENCE. https://www.naturalgasintel.com/china-surpassed-japan-as-worlds-biggest-lng-importer-through-october/

Jessica Jaganathan & Chen Aizhu. (2021). China signs huge LNG deals with U.S. supplier Venture Global. https://www.reuters.com/business/energy/us-venture-global-signs-lng-deals-with-chinas-sinopec-documents-2021-10-20/

Agence France-Presse. (2022). Mongolia Looks to Sell More Coal to China as World Shuns Polluting Fuel. https://www.voanews.com/a/mongolia-looks-to-sell-more-coal-to-china-as-world-shuns-polluting-fuel-/6829908.html

Helen Farrell. (2022). Russia-Ukraine and Europe’s energy strategy: a snapshot of a fast-moving crisis.https://energypost.eu/russia-ukraine-and-europes-energy-strategy-a-snapshot-of-a-fast-moving-crisis/

澎湃新闻 . (2022). 中俄能源合作再进一步，签署远东天然气供销协议. https://news.cctv.com/2022/02/06/ARTIl7qzVKif6l8ali6CKgFA220206.shtml.

Helbig. (2015). NATO – Mongolian relations: limited in Scope, But with room to grow. https://www.files.ethz.ch/isn/192871/rp_116.pdf

  1. Berls. (2021). Strengthening Russia’s Influence in International Affairs, Part II: Russia and Its Neighbors: A Sphere of Influence or a Declining Relationship?.https://www.nti.org/analysis/articles/strengthening-russias-influence-in-international-affairs-part-ii-russia-and-its-neighbors-a-sphere-of-influence-or-a-declining-relationship/

«中俄签署一系列合作文件» http://www.oyyj-oys.org/UploadFile/Issue/201605310001/2023/1//20230117073517WU_FILE_0.pdf

2021年我国天然气运行情况浅析. https://m.in-en.com/finance/html/energy-2250661.shtml

祁治业. (2022). 乌克兰危机背景下中蒙俄天然气管道 合作的利益考量及前景分析.

Erdenejargal.E. (2020). Special purpose company established for feasibility study of gas pipeline project.