Arğı bet asqan qazaqtar

Qazir şetelde 5 million qazaq bar deymiz. Şın mäninde olardıñ sanı qanşa, ösip jatır ma, kemude me, onı naqtı qadağalap, zerttep jürgen eşkim joq. Bälkim, bwl mäseleni jaña basşı tağayındalğan Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığı aldağı uaqıtta qolğa alatın şığar. Ol öz aldına bölek äñgime...

Jañağı 5 million qazaqtıñ köbi öziniñ bayırğı atamekeninde, qazaqqa qarastı jerlerde otır. Bwnı täptiştep aytıp jatuımızdıñ öz sebebi bar. Öytkeni, jaña qaulap ösip kele jatqan jas wrpaqtı bılay qoyğanda, keybir el men jerdiñ tarihınan, wlttıñ ötkeninen habarı bar-au deytin azamattardıñ özi jañılısıp qaladı. Ondağı qazaqtıñ bärin «näubet jıldarı auıp barğan, quğın-sürginde qaşıp, bosıp ketken qazaq»-qa jatqıza saladı. Şın mäninde olay emes.

Bwnday qate közqaras jastarıñ wlt tarihı, qazaqtıñ bütindigi, bir twtastığı jönindegi közqarasına keri äsker etui ğajap emes. Ras, 1916 jılğı köterilis, 1928-1933 jıldar aralığındağı kämpeskeleu men aştıq kezderinde qızıl ükimettiñ qısımına şıdamay, arğı bet auıp ketkender köp bolğan. Biraq, qıtayğa auğan köp el 1960 jıldarı şekara aşılğanda qayta beri ötip alğanı tarihtan belgili. Al, bwrınnan öz jerinde otırğan qazaqtar qozğalmay qala berdi.

Endi osı jerde «arğı bet» sözi turalı säl ayalday keteyik. «Arğı bet, bergi bet» dep qazaq şekaranıñ ar jaq, ber jağındağı jerlerdi atağan. Mäselen, qıtay jağında twrğan qazaqtar Qazaqstan jerin «arğı bet» dese, bwl jaqtağı qandastar qıtay jağındağı qazaqtar qonısın «arğı bet» degen. Nege? Qarapayım logikamen tüsindirsek, bwl jerlerdiñ bäri atamzamannan qazaqtıñ jeri edi. Şekara tüsip, orıs pen qıtay qazaq jerin iemdense de, qazaq onı «qıtay jeri, orıs jeri» dep atamağan, atağısı da kelmegen. Tek bertinde, şekara äbden bekip, eki eldiñ qazağı bir-birine pasportpen qatınağanda ğana elderdi memleket atımen ayttı. Al, odan bwrın jalpı qazaq jerin jalpaq tilmen «arğı bet, bergi bet» dep atap jüre berdi.

Osı arğı bettegi qazaqtar bwl jaqtan türli jağdaymen auıp barğan qandastarına da köp qorğan boldı. Arısın aytsaq, aq patşanıñ wlığın öltirip, Semeyden qaşqan aqsaq Qiyan, Tabıldı deytin eki azamattıñ arı asıp, sol kezdegi qıtay menşiktene bastağan qazaq jerine ötui. Artınan ülken wlıqtardıñ qısımımen eki «qaşqındı» ağa swltan Qwnanbaydıñ özi izdep baradı. Alayda, ağa swltan salauatımen kelgen Qwnekeñdi sol jerdegi qazaq jwrtı han köterip qarsı aladı. Arnayı üy tigip, alqalı jiın ötkizedi. Alayda, özderine kelip panalağan eki jigitti wstap bermeydi. Olardıñ biri qaytıs bolğan eken de, endi biri sol elden qız alıp, siñip ketipti. Ondağı el «bwtağa qorğalağan torğay da aman qaladı degen, kerek bolsa qwnın töleyik» dep azamattardı jasırıp qaladı.

Al, bergi tarihtı aytsaq, aua köşken elden sırt, arğı betti panalağan ziyalı azamattardıñ da qatarı köp. Solardıñ işinde Ziyat Şäkerimwlı da bar. Ol bir top adammen birge Tarbağatayğa ötip, keyin Altay betin, onıñ işinde Mämi beysi auılın panalağan. Sol jerdegi Abaqiya mektebinde ağartuşılıqpen şwğıldandı...

Mämi beysiniñ auılın panalağan kisiler turalı mına bir tarihi derekti de ayta ketuge boladı. Bwl turalı belgili jazuşı Şämis Qwmarwlı «Mämi bi» attı kitabında keltirgen. Ol boynışa: Sibirdegi sürginnen qaşıp, Altaydağı Mämi bidiñ elin panalağan Tüsip baluandı bi auılı jatırqamaydı. Keyin bergi bettegi äyeli men Räbiğa, Räpiya attı qızdarın da aldırıp aladı. Tüsip Alpaq attı wl süyip, sol auılda jaña ömir bastaydı. Ol naymannıñ Ötey degen kişi ruınan taraydı eken. Keyin Tüsekeñe qara tartıp, biraz jaqındarı keledi. Olarğa jaylau, qıstau jer beriledi. «... Tüsiptiñ arqasında Altay betinde Ötey wrpaqtarı üsip, molayıp basqa rular qatarında tirşilik etip keldi» deydi Ş.Qwmardıñ kitabında.

Bwl jerde Mämi beysi auılı töñiregindegi jağday ğana aytılıp otır. Al, bwl sekildi mısaldar Altay ğana emes, Tarbağatay, İle sekildi qazaqtar tığız qonıstanğan öñirlerde mıñdap sanaladı. Basına kün tuıp, arğı bet asqan qazaqtardı ondağı el şet tepken joq, basınan sipap, barımen bölisti...

Bwl jaylar tarihi, körkem ädebietterde de qamtılğan. Bir ğana mısal, jazuşı Batırqan Qwsbeginniñ «Pana» dep atalatın romanında äygili Şäripqan dutıñ, (Altay aymağınıñ uälii) Zätelbay köpesterdiñ aştıqta auıp barğan elge kün sayın tayqazannan as taratıp, özek jalğap, öz-özderine keluine ülken kömek jasağanı aytıladı. Bwnday mısaldar ülken, irgeli auıldardıñ köbinde bolğan. Olar auıp, bosıp barğan ağayındarınan as-auqatın ayamağan. Köbi sol jerge siñip, jer alıp, elmen kirigip, aralasıp ketken. Altay, Tarbağatay, İle dep atalatın ülken aumaqta, ata jwrtında qonıstanğan qazaq az emes. Demek, olarğa panalap barğan el de, olarğa qamqorlıq jasap, qorğan bolğan oqiğalar da köp. Onıñ bärin tizbelep aytu mindet emes bolar. Eger qajet bolıp jatsa, ol ülken zertteuge arqau bolatın dünie.

Soğan oray, men özim meken etken jerimdegi birer mısaldı aytsam da, arğı bet asqan qazaqtardıñ tağdırı turalı köp närseni añdatuğa boladı.

Men tuğan jer – qazir qıtaydıñ Şıñjañ ölkesine qarastı Altay aymağı Buırşın audanı, Dulaytı degen auıl. Bwl öñirde Ömirtay bi atalğan jalpaq elge mälim bii boldı. Jergilikti ru şejiresine qarap otırıp, öz auılımızda birge ösken biraz adamdardıñ kezinde bergi betten ötip barğan kisiler ekenin bayqadıq. Odan bwrın bilmeytinbiz. Sebebi, «sen arğı betten kelgensiñ, basqa elden köşip ötkensiñ, bälenbaysıñ, tügenbaysıñ» degen sırt tebu bolmağan edi. Sondıqtan, ol kisiler de, wrpaqtarı da tarihtan sol jerde tuıp-ösken adamdarday birge jürip, bire qaynasıp ketken.

Sonda barğan eldiñ şejirede jazılğan birazın mısalğa keltireyik. Ruı aq nayman Siqımbay degen kisi Tarbağataydıñ Jayır degen jerine köşpek bolıp, jol tüspey, Altayğa ötedi. Buırşınnıñ Dulaytı jerindegi Ömirtay bidiñ auılına qonıstanadı. Seksen jasında körgen balasına Seksenbay dep at qoyadı. Qazir osı kisiniñ wrpaqtarı bir qauım el bolıp, sonda ömir sürip jatır.

Al, osı aq naymannıñ Jädiger ata wrpaqtarı da Qazaqstan jerindegi Kürşim audanınıñ Sarıöleñ degen qonısınan aua köşip, Dulaytıdağı Bayğara eliniñ Kiikbay auıldarına irge teuip, kerege jayadı.

Arğı bette elim bar...

Sarıöleñnen köşip barğan tağı bir auıl – Ğaynolla Jaqıpwlı degen kisiniñ auılı. Ol kisi jergilikti Bayğara eliniñ Razdan imamımen birigip, egin salıp, qosımşa sauda isteydi. Auqattana kele arğı betke (Sovet jeri) ötip, şöp maşinası, şöp taraq, bwlıq sekildi auıl şaruaşılıq tehnikaların aparadı.

Dulaytı öñirine qonıstanğan tağı bir auıl – naymannıñ Bura ruınan Bayteri auılı. Bayteri 4 mıñ twyaq qoyı, 500-den astam jılqısı bar bay kisi eken. Kämpeskeden qorqıp köşipti. Bayterige Ömirtay bi Besterekten qıstau, Kökjotanıñ Aşamaylı degen jerinen jaylau, Şibeleñniñ bası men Besqayıñnan küzeulik, Köksinnen qıstau beripti...

Ruı nayman işinde Sarıjomart bolıp keletin Nwrğazı Janpeyiswlı degen kisi de Kürşim audanınıñ Jılıtau degen jerinen köşip, Dulaytıdağı Bayğana eline kelip qonıstanadı. Nwrğazı atı şıqqan ülken wsta eken. Onı Bayğara eli atın atamay «Darqan» dep ketken eken. 1947 jılı Dälelhan general Nwrğazı, Äpenay qatarlı tört wstanı Buırşınğa aldırıp, 400 atqa tağa soqtıradı. Soñında on şene attıñ tağasına temir jetpey, Nwrğazı qañıltırdı pisirip, qalğan tağanı sodan soqtırıptı deydi...

Al, Zaysan audanı öñiriniñ Tüyetas qayığı (Seksen darası) deytin jerinde alğaşqı kämpeske bastalğanda, Ibıray bi, Twqbi Jaylaubaywlı qatarlı 40 üy Altay betine ötedi. Solardıñ işinen Twqbi auılın Bayğaranıñ Qılış täyjisi (täyji mänsap atı) öz eline, Dulaytığa köşirip aladı. Aqıl serik ağayını etip, qasında wstaydı.

Dulaytı öñirine, Bayğara deytin eldiñ işine kelip qonıstanğan tağı bir erekşe auıl – Oraz Mwhamed qajı auılı. Oraz Mwhamed arğınnıñ altay ruı işindegi Sarmantay, Sarmantaydan taraytın Üki deytin kisiniñ wrpağı eken. Ol kisi şar patşanıñ qwrığına iligip, itjekkenge aydaladı. Sodan qaşıp, äyteuir es ketip jan şıqqanda Altay betine ötip, Mämi auılına keleli. Mämi auılınan onı Ömirtay bi öz janına aladı. 1905 jıldarı birge qajığa aparadı. Arttağı bala-şağasın da mıqtı jigitterin jiberip, wrlap köşirip aladı. Oraz Mwhamed te qajı atanıp, Bayğara eliniñ sıylı adamına aynaladı.

Joğarıda atalğan kisilerdiñ barlığınıñ wrpağı qazir Dulaytı öñirinde, Altay betinde ösip-önip jatır. Qazaqstanğa qonıs audarıp, kezindegi öz atajwrttarına oralğandarı da bar. Biraq, deni sol jaqta. Bwl kisilerdi ru, el atımen atap jatqan sebebimiz – şejire negizinde jazılğan derektiñ jibin üzbeu bolsa, ekinşiden olardıñ köşken jeriniñ atauın, tarihi faktini saqtau dep biliñizder.

Biz şağın jazbamızda arğı bet asqan qazaqtar turalı bir auıl töñireginde bolğan jaydı ğana tilge tiek ettik, basta aytqanmızday eki millionnan astam qazaq qaulap ösip otırğan Altay, Tarbağatay, İl aymaqtarındağı eldi pana twtqan, sonda ösip-önip, kerege jayğan, tamır tartqan qazaqtar turalı derek pen mısal wşan-teñiz. Olar jaylı tom-tom zertteu jazuğa boladı. Biz tek öz şarqımızğa qaray qısqaşa maqalamen şekteldik.

Al, bwl arqılı aytpağımız – qazaq qaşanda bir-birin pana twtqanda qamqor, qorğan bolğan. Ağayınınan barın ayamağan, irgesinen qonıs saylap, jer berip, öris äpergen. Eñ bastısı, qara orman qazağı degende ıqılas-nieti tüzu bolğan. Sonımen qatar, şettegi qazaqtıñ bäri auıp barğan qazaq emes, olar atamzamannan öz jerinde otırğan qazaq. Öytkeni, keyingi auıp barğan qazaq dalağa barğan joq, sondağı tarihtan otırğan öz qazağına qara tartıp, pana twtıp bardı. Tek bütin qazaqtıñ keyin orıs-qıtay elderi şekara bölgende eki jaqta qalıp qoyğan jayı bar. Söz soñında aytarımız, «arğı bet» atalatın jer böten jer emes, ol qazaqtıñ öz mekeni. Arğı bet asqan qazaqtıñ tarihı da bütin qazaq tarihınıñ bir böligi. Al, arğı bette bwrınnan otırğan qazaqtıñ tarihın bilmey twrıp, asığıs söz aytu qanday azamatqa da ülken sın bolmaq. Sondıqtan, «arğı bet» degendi äldeqaydağı bir dünieniñ ar jağı dep emes, şekaranıñ arğı betindegi öz auılımız dep sanayıq. Endeşe, öz auılımızdıñ keşegisin de, sonday-aq, bügingi jayın da bilip, köñil audarıp otırsaq adaspaymız.

Mwrat Almasbekwlı

“The Qazaq Times”