ارعى بەت اسقان قازاقتار

قازىر شەتەلدە 5 ميلليون قازاق بار دەيمىز. شىن مانىندە ولاردىڭ سانى قانشا، ءوسىپ جاتىر ما، كەمۋدە مە، ونى ناقتى قاداعالاپ، زەرتتەپ جۇرگەن ەشكىم جوق. بالكىم، بۇل ماسەلەنى جاڭا باسشى تاعايىندالعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى الداعى ۋاقىتتا قولعا الاتىن شىعار. ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە...

جاڭاعى 5 ميلليون قازاقتىڭ كوبى ءوزىنىڭ بايىرعى اتامەكەنىندە، قازاققا قاراستى جەرلەردە وتىر. بۇنى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋىمىزدىڭ ءوز سەبەبى بار. ويتكەنى، جاڭا قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتى بىلاي قويعاندا، كەيبىر ەل مەن جەردىڭ تاريحىنان، ۇلتتىڭ وتكەنىنەن حابارى بار-اۋ دەيتىن ازاماتتاردىڭ ءوزى جاڭىلىسىپ قالادى. ونداعى قازاقتىڭ ءبارىن «ناۋبەت جىلدارى اۋىپ بارعان، قۋعىن-سۇرگىندە قاشىپ، بوسىپ كەتكەن قازاق»-قا جاتقىزا سالادى. شىن مانىندە ولاي ەمەس.

بۇنداي قاتە كوزقاراس جاستارىڭ ۇلت تاريحى، قازاقتىڭ بۇتىندىگى، ءبىر تۇتاستىعى جونىندەگى كوزقاراسىنا كەرى اسكەر ەتۋى عاجاپ ەمەس. راس، 1916 جىلعى كوتەرىلىس، 1928-1933 جىلدار ارالىعىنداعى كامپەسكەلەۋ مەن اشتىق كەزدەرىندە قىزىل ۇكىمەتتىڭ قىسىمىنا شىداماي، ارعى بەت اۋىپ كەتكەندەر كوپ بولعان. بىراق، قىتايعا اۋعان كوپ ەل 1960 جىلدارى شەكارا اشىلعاندا قايتا بەرى ءوتىپ العانى تاريحتان بەلگىلى. ال، بۇرىننان ءوز جەرىندە وتىرعان قازاقتار قوزعالماي قالا بەردى.

ەندى وسى جەردە «ارعى بەت» ءسوزى تۋرالى ءسال ايالداي كەتەيىك. «ارعى بەت، بەرگى بەت» دەپ قازاق شەكارانىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى جەرلەردى اتاعان. ماسەلەن، قىتاي جاعىندا تۇرعان قازاقتار قازاقستان جەرىن «ارعى بەت» دەسە، بۇل جاقتاعى قانداستار قىتاي جاعىنداعى قازاقتار قونىسىن «ارعى بەت» دەگەن. نەگە؟ قاراپايىم لوگيكامەن تۇسىندىرسەك، بۇل جەرلەردىڭ ءبارى اتامزاماننان قازاقتىڭ جەرى ەدى. شەكارا ءتۇسىپ، ورىس پەن قىتاي قازاق جەرىن يەمدەنسە دە، قازاق ونى «قىتاي جەرى، ورىس جەرى» دەپ اتاماعان، اتاعىسى دا كەلمەگەن. تەك بەرتىندە، شەكارا ابدەن بەكىپ، ەكى ەلدىڭ قازاعى ءبىر-بىرىنە پاسپورتپەن قاتىناعاندا عانا ەلدەردى مەملەكەت اتىمەن ايتتى. ال، ودان بۇرىن جالپى قازاق جەرىن جالپاق تىلمەن «ارعى بەت، بەرگى بەت» دەپ اتاپ جۇرە بەردى.

وسى ارعى بەتتەگى قازاقتار بۇل جاقتان ءتۇرلى جاعدايمەن اۋىپ بارعان قانداستارىنا دا كوپ قورعان بولدى. ارىسىن ايتساق، اق پاتشانىڭ ۇلىعىن ءولتىرىپ، سەمەيدەن قاشقان اقساق قيان، تابىلدى دەيتىن ەكى ازاماتتىڭ ارى اسىپ، سول كەزدەگى قىتاي مەنشىكتەنە باستاعان قازاق جەرىنە ءوتۋى. ارتىنان ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ قىسىمىمەن ەكى «قاشقىندى» اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ ءوزى ىزدەپ بارادى. الايدا، اعا سۇلتان سالاۋاتىمەن كەلگەن قۇنەكەڭدى سول جەردەگى قازاق جۇرتى حان كوتەرىپ قارسى الادى. ارنايى ءۇي تىگىپ، القالى جيىن وتكىزەدى. الايدا، وزدەرىنە كەلىپ پانالاعان ەكى جىگىتتى ۇستاپ بەرمەيدى. ولاردىڭ ءبىرى قايتىس بولعان ەكەن دە، ەندى ءبىرى سول ەلدەن قىز الىپ، ءسىڭىپ كەتىپتى. ونداعى ەل «بۇتاعا قورعالاعان تورعاي دا امان قالادى دەگەن، كەرەك بولسا قۇنىن تولەيىك» دەپ ازاماتتاردى جاسىرىپ قالادى.

ال، بەرگى تاريحتى ايتساق، اۋا كوشكەن ەلدەن سىرت، ارعى بەتتى پانالاعان زيالى ازاماتتاردىڭ دا قاتارى كوپ. سولاردىڭ ىشىندە زيات شاكەرىمۇلى دا بار. ول ءبىر توپ اداممەن بىرگە تارباعاتايعا ءوتىپ، كەيىن التاي بەتىن، ونىڭ ىشىندە ءمامي بەيسى اۋىلىن پانالاعان. سول جەردەگى اباقيا مەكتەبىندە اعارتۋشىلىقپەن شۇعىلداندى...

ءمامي بەيسىنىڭ اۋىلىن پانالاعان كىسىلەر تۋرالى مىنا ءبىر تاريحي دەرەكتى دە ايتا كەتۋگە بولادى. بۇل تۋرالى بەلگىلى جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلى «ءمامي بي» اتتى كىتابىندا كەلتىرگەن. ول بوينىشا: سىبىردەگى سۇرگىننەن قاشىپ، التايداعى ءمامي ءبيدىڭ ەلىن پانالاعان ءتۇسىپ بالۋاندى بي اۋىلى جاتىرقامايدى. كەيىن بەرگى بەتتەگى ايەلى مەن رابيعا، ءراپيا اتتى قىزدارىن دا الدىرىپ الادى. ءتۇسىپ الپاق اتتى ۇل ءسۇيىپ، سول اۋىلدا جاڭا ءومىر باستايدى. ول نايماننىڭ وتەي دەگەن كىشى رۋىنان تارايدى ەكەن. كەيىن تۇسەكەڭە قارا تارتىپ، ءبىراز جاقىندارى كەلەدى. ولارعا جايلاۋ، قىستاۋ جەر بەرىلەدى. «... ءتۇسىپتىڭ ارقاسىندا التاي بەتىندە وتەي ۇرپاقتارى ءۇسىپ، مولايىپ باسقا رۋلار قاتارىندا تىرشىلىك ەتىپ كەلدى» دەيدى ش.قۇماردىڭ كىتابىندا.

بۇل جەردە ءمامي بەيسى اۋىلى توڭىرەگىندەگى جاعداي عانا ايتىلىپ وتىر. ال، بۇل سەكىلدى مىسالدار التاي عانا ەمەس، تارباعاتاي، ىلە سەكىلدى قازاقتار تىعىز قونىستانعان وڭىرلەردە مىڭداپ سانالادى. باسىنا كۇن تۋىپ، ارعى بەت اسقان قازاقتاردى ونداعى ەل شەت تەپكەن جوق، باسىنان سيپاپ، بارىمەن ءبولىستى...

بۇل جايلار تاريحي، كوركەم ادەبيەتتەردە دە قامتىلعان. ءبىر عانا مىسال، جازۋشى باتىرقان قۇسبەگيننىڭ «پانا» دەپ اتالاتىن رومانىندا ايگىلى شارىپقان دۋتىڭ، (التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى) زاتەلباي كوپەستەردىڭ اشتىقتا اۋىپ بارعان ەلگە كۇن سايىن تايقازاننان اس تاراتىپ، وزەك جالعاپ، ءوز-وزدەرىنە كەلۋىنە ۇلكەن كومەك جاساعانى ايتىلادى. بۇنداي مىسالدار ۇلكەن، ىرگەلى اۋىلداردىڭ كوبىندە بولعان. ولار اۋىپ، بوسىپ بارعان اعايىندارىنان اس-اۋقاتىن اياماعان. كوبى سول جەرگە ءسىڭىپ، جەر الىپ، ەلمەن كىرىگىپ، ارالاسىپ كەتكەن. التاي، تارباعاتاي، ىلە دەپ اتالاتىن ۇلكەن اۋماقتا، اتا جۇرتىندا قونىستانعان قازاق از ەمەس. دەمەك، ولارعا پانالاپ بارعان ەل دە، ولارعا قامقورلىق جاساپ، قورعان بولعان وقيعالار دا كوپ. ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ ايتۋ مىندەت ەمەس بولار. ەگەر قاجەت بولىپ جاتسا، ول ۇلكەن زەرتتەۋگە ارقاۋ بولاتىن دۇنيە.

سوعان وراي، مەن ءوزىم مەكەن ەتكەن جەرىمدەگى بىرەر مىسالدى ايتسام دا، ارعى بەت اسقان قازاقتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى كوپ نارسەنى اڭداتۋعا بولادى.

مەن تۋعان جەر – قازىر قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى التاي ايماعى بۋىرشىن اۋدانى، دۋلايتى دەگەن اۋىل. بۇل وڭىردە ءومىرتاي بي اتالعان جالپاق ەلگە ءمالىم ءبيى بولدى. جەرگىلىكتى رۋ شەجىرەسىنە قاراپ وتىرىپ، ءوز اۋىلىمىزدا بىرگە وسكەن ءبىراز ادامداردىڭ كەزىندە بەرگى بەتتەن ءوتىپ بارعان كىسىلەر ەكەنىن بايقادىق. ودان بۇرىن بىلمەيتىنبىز. سەبەبى، «سەن ارعى بەتتەن كەلگەنسىڭ، باسقا ەلدەن كوشىپ وتكەنسىڭ، بالەنبايسىڭ، تۇگەنبايسىڭ» دەگەن سىرت تەبۋ بولماعان ەدى. سوندىقتان، ول كىسىلەر دە، ۇرپاقتارى دا تاريحتان سول جەردە تۋىپ-وسكەن ادامدارداي بىرگە ءجۇرىپ، بىرە قايناسىپ كەتكەن.

سوندا بارعان ەلدىڭ شەجىرەدە جازىلعان ءبىرازىن مىسالعا كەلتىرەيىك. رۋى اق نايمان سيقىمباي دەگەن كىسى تارباعاتايدىڭ جايىر دەگەن جەرىنە كوشپەك بولىپ، جول تۇسپەي، التايعا وتەدى. بۋىرشىننىڭ دۋلايتى جەرىندەگى ءومىرتاي ءبيدىڭ اۋىلىنا قونىستانادى. سەكسەن جاسىندا كورگەن بالاسىنا سەكسەنباي دەپ ات قويادى. قازىر وسى كىسىنىڭ ۇرپاقتارى ءبىر قاۋىم ەل بولىپ، سوندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

ال، وسى اق نايماننىڭ جادىگەر اتا ۇرپاقتارى دا قازاقستان جەرىندەگى كۇرشىم اۋدانىنىڭ سارىولەڭ دەگەن قونىسىنان اۋا كوشىپ، دۋلايتىداعى بايعارا ەلىنىڭ كيىكباي اۋىلدارىنا ىرگە تەۋىپ، كەرەگە جايادى.

ارعى بەتتە ەلىم بار...

سارىولەڭنەن كوشىپ بارعان تاعى ءبىر اۋىل – عاينوللا جاقىپۇلى دەگەن كىسىنىڭ اۋىلى. ول كىسى جەرگىلىكتى بايعارا ەلىنىڭ رازدان يمامىمەن بىرىگىپ، ەگىن سالىپ، قوسىمشا ساۋدا ىستەيدى. اۋقاتتانا كەلە ارعى بەتكە (سوۆەت جەرى) ءوتىپ، ءشوپ ماشيناسى، ءشوپ تاراق، بۇلىق سەكىلدى اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارىن اپارادى.

دۋلايتى وڭىرىنە قونىستانعان تاعى ءبىر اۋىل – نايماننىڭ بۋرا رۋىنان بايتەرى اۋىلى. بايتەرى 4 مىڭ تۇياق قويى، 500-دەن استام جىلقىسى بار باي كىسى ەكەن. كامپەسكەدەن قورقىپ كوشىپتى. بايتەرىگە ءومىرتاي بي بەستەرەكتەن قىستاۋ، كوكجوتانىڭ اشامايلى دەگەن جەرىنەن جايلاۋ، شىبەلەڭنىڭ باسى مەن بەسقايىڭنان كۇزەۋلىك، كوكسىننەن قىستاۋ بەرىپتى...

رۋى نايمان ىشىندە سارىجومارت بولىپ كەلەتىن نۇرعازى جانپەيىسۇلى دەگەن كىسى دە كۇرشىم اۋدانىنىڭ جىلىتاۋ دەگەن جەرىنەن كوشىپ، دۋلايتىداعى بايعانا ەلىنە كەلىپ قونىستانادى. نۇرعازى اتى شىققان ۇلكەن ۇستا ەكەن. ونى بايعارا ەلى اتىن اتاماي «دارقان» دەپ كەتكەن ەكەن. 1947 جىلى دالەلحان گەنەرال نۇرعازى، اپەناي قاتارلى ءتورت ۇستانى بۋىرشىنعا الدىرىپ، 400 اتقا تاعا سوقتىرادى. سوڭىندا ون شەنە اتتىڭ تاعاسىنا تەمىر جەتپەي، نۇرعازى قاڭىلتىردى ءپىسىرىپ، قالعان تاعانى سودان سوقتىرىپتى دەيدى...

ال، زايسان اۋدانى ءوڭىرىنىڭ تۇيەتاس قايىعى (سەكسەن داراسى) دەيتىن جەرىندە العاشقى كامپەسكە باستالعاندا، ىبىراي بي، تۇقبي جايلاۋبايۇلى قاتارلى 40 ءۇي التاي بەتىنە وتەدى. سولاردىڭ ىشىنەن تۇقبي اۋىلىن بايعارانىڭ قىلىش ءتايجىسى ء(تايجى ءمانساپ اتى) ءوز ەلىنە، دۋلايتىعا كوشىرىپ الادى. اقىل سەرىك اعايىنى ەتىپ، قاسىندا ۇستايدى.

دۋلايتى وڭىرىنە، بايعارا دەيتىن ەلدىڭ ىشىنە كەلىپ قونىستانعان تاعى ءبىر ەرەكشە اۋىل – وراز مۇحامەد قاجى اۋىلى. وراز مۇحامەد ارعىننىڭ التاي رۋى ىشىندەگى سارمانتاي، سارمانتايدان تارايتىن ۇكى دەيتىن كىسىنىڭ ۇرپاعى ەكەن. ول كىسى شار پاتشانىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، يتجەككەنگە ايدالادى. سودان قاشىپ، ايتەۋىر ەس كەتىپ جان شىققاندا التاي بەتىنە ءوتىپ، ءمامي اۋىلىنا كەلەلى. ءمامي اۋىلىنان ونى ءومىرتاي بي ءوز جانىنا الادى. 1905 جىلدارى بىرگە قاجىعا اپارادى. ارتتاعى بالا-شاعاسىن دا مىقتى جىگىتتەرىن جىبەرىپ، ۇرلاپ كوشىرىپ الادى. وراز مۇحامەد تە قاجى اتانىپ، بايعارا ەلىنىڭ سىيلى ادامىنا اينالادى.

جوعارىدا اتالعان كىسىلەردىڭ بارلىعىنىڭ ۇرپاعى قازىر دۋلايتى وڭىرىندە، التاي بەتىندە ءوسىپ-ءونىپ جاتىر. قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، كەزىندەگى ءوز اتاجۇرتتارىنا ورالعاندارى دا بار. بىراق، دەنى سول جاقتا. بۇل كىسىلەردى رۋ، ەل اتىمەن اتاپ جاتقان سەبەبىمىز – شەجىرە نەگىزىندە جازىلعان دەرەكتىڭ ءجىبىن ۇزبەۋ بولسا، ەكىنشىدەن ولاردىڭ كوشكەن جەرىنىڭ اتاۋىن، تاريحي فاكتىنى ساقتاۋ دەپ بىلىڭىزدەر.

ءبىز شاعىن جازبامىزدا ارعى بەت اسقان قازاقتار تۋرالى ءبىر اۋىل توڭىرەگىندە بولعان جايدى عانا تىلگە تيەك ەتتىك، باستا ايتقانمىزداي ەكى ميلليوننان استام قازاق قاۋلاپ ءوسىپ وتىرعان التاي، تارباعاتاي، ءىل ايماقتارىنداعى ەلدى پانا تۇتقان، سوندا ءوسىپ-ءونىپ، كەرەگە جايعان، تامىر تارتقان قازاقتار تۋرالى دەرەك پەن مىسال ۇشان-تەڭىز. ولار جايلى توم-توم زەرتتەۋ جازۋعا بولادى. ءبىز تەك ءوز شارقىمىزعا قاراي قىسقاشا ماقالامەن شەكتەلدىك.

ال، بۇل ارقىلى ايتپاعىمىز – قازاق قاشاندا ءبىر-ءبىرىن پانا تۇتقاندا قامقور، قورعان بولعان. اعايىنىنان بارىن اياماعان، ىرگەسىنەن قونىس سايلاپ، جەر بەرىپ، ءورىس اپەرگەن. ەڭ باستىسى، قارا ورمان قازاعى دەگەندە ىقىلاس-نيەتى ءتۇزۋ بولعان. سونىمەن قاتار، شەتتەگى قازاقتىڭ ءبارى اۋىپ بارعان قازاق ەمەس، ولار اتامزاماننان ءوز جەرىندە وتىرعان قازاق. ويتكەنى، كەيىنگى اۋىپ بارعان قازاق دالاعا بارعان جوق، سونداعى تاريحتان وتىرعان ءوز قازاعىنا قارا تارتىپ، پانا تۇتىپ باردى. تەك ءبۇتىن قازاقتىڭ كەيىن ورىس-قىتاي ەلدەرى شەكارا بولگەندە ەكى جاقتا قالىپ قويعان جايى بار. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، «ارعى بەت» اتالاتىن جەر بوتەن جەر ەمەس، ول قازاقتىڭ ءوز مەكەنى. ارعى بەت اسقان قازاقتىڭ تاريحى دا ءبۇتىن قازاق تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى. ال، ارعى بەتتە بۇرىننان وتىرعان قازاقتىڭ تاريحىن بىلمەي تۇرىپ، اسىعىس ءسوز ايتۋ قانداي ازاماتقا دا ۇلكەن سىن بولماق. سوندىقتان، «ارعى بەت» دەگەندى الدەقايداعى ءبىر دۇنيەنىڭ ار جاعى دەپ ەمەس، شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى ءوز اۋىلىمىز دەپ سانايىق. ەندەشە، ءوز اۋىلىمىزدىڭ كەشەگىسىن دە، سونداي-اق، بۇگىنگى جايىن دا ءبىلىپ، كوڭىل اۋدارىپ وتىرساق اداسپايمىز.

مۇرات الماسبەكۇلى

“The Qazaq Times”