Joñğardıñ betin qaytarğan qazaq ruları özderiniñ bayırğı ata qonıstarına üzdik-sozdıq irge teuip, Joñğar şılauında qalğan atamekenderin qayta ieledi. Er Jänibek batır bastağan Kerey eli de sol köştiñ aldı bolıp «atameken Altayğa jetken»-di. Jänibek batır köziniñ tirisinde özi bastağan eldiñ irgeles qazaq, qalmaq rularımen terezesi teñ etip, irgesin bekemdeu üşin Äbilpeyiz hannıñ wlı Kögedaydı töre etip aldırıp zañ-jarğısın bekitken. 1790 jılı Er Jänibek batır Kögedaydı Beyjiñdegi Ejen han ordasına (Cin' patşalığı) bi-bağılanmen qosa attandıradı. Bwl sapardan Kögeday Altayda Beyjiñge tikeley qaraytın erekşe äkimşilik statusındağı aymaqtıñ bileuşisi retinde «kök tastı mörin» alıp, şen-şekpenmen oraladı. Sodan tartıp Altay kereyleri Dihuamen (sol kezdegi Şıñjañnıñ ortalığı, qazirgi Ürimji)  teñ därejedegi äkimşilik aymaq retinde 130 jılday derbes el bolıp twrdı. Cin patşalığı qwlağannan keyin de jaña qwrılğan Sun' YAncen ükimetimen de kelisim jasalıp, öz statusında qaldı.

130 jılğa jalğasqan bwl derbestik ötken ğasırdağı wlt azattıq küresinde negiz boldı. Altayda Şıñ Şısaydıñ, Gomindañnıñ, keyin kommunistik bilikke qarsı wlt-azattıq küres 1956 jılğa deyin jalğastı. Wlt azattıq küres kezinde Ospan batır Islamwlınıñ han saylanuına da mine osı Kögeday ordasınıñ derbes biligine degen wmtılıs edi. 

Alayda, sol kezdegi geosayasi, tarihi jağdaylarğa baylanıstı 1920 jılı Altay aymağı öz statusınan ayırılıp, Ürimjige qarastı Şıñjañnıñ bir aymağı retinde özgertildi, Kögeday ordasındağı «Tört bi – Töre biligi» birtindep joyıldı.

Qazaq tarihına qatıstı osı bir eleuli oqiğağa 100 jıl toluına baylanıstı belgili jas türiktanuşı, tarihşı Eldes Ordanıñ maqalasın sayt oqırmandarına wsınıp otırmız.

Biıl Altay ölkesiniñ Şıñjañ (Sin'czyan) provinciyasına öz erkinen tıs qosılğanına 100 jıl (1920-2020) tolıp otır. 1920- jılğa deyin Sin'czyan mäselesine Altay ölkesi qamtılmaytın-dı. Altay ölkesi 130 jılday ortalıq ükimetke jeke qarap keldi de, 1919-1920 jj arasındağı işki-sırtqı sayasi häm geo-strategiyalıq mäselelerge baylanıstı jeke ölke statusı birjolata joyılğan edi. Sin'czyan gubernatorı YAñ-nıñ qolqa saluımen Altay ölkesi Sin'czyan provinciyasınıñ qarauına ötti.

Mına äkimşilik karta 1916-1920 jıldar arasında dayındalğan. Osı kartada Altay Ölkesi anıq körinedi. Cin imperiyası qwlağan soñ bilikke kelgen burjuaziyalıq ükimet bükilmemlekettik qwrıltay jinalısın ötkizedi sonımen birge sol jılı uaqıtşa ükimettiñ kezekten tıs prezident saylauı ötedi. Osı sayasi is-qimılğa Altay ölkesi jeke el retinde qatısqan. Ol turalı keyin aytamız.

1905, 1908, 1912 jj arasındağı kürdeli äkimşilik reformalardan keyin Altay-Qobda elinde tübegeyli özgerister boldı.

1914- jılı Qwlja ölkesi, 1916- jılı Tarbağatay ölkesi jeke-jeke Sin'czyan provinciyasına kirdi. Bwrın Sin'czyan territoriyasına Qaşqariyanıñ Altı-Şahar aymaqtarı men Erenqabırğanıñ audandarı qaraytın-dı.

Qazaqtar twrğan ölke, aymaqtar 1914, 1916, 1920 jıldardıñ nätijesine baylanıstı Sin'czyan äkimşiligine birjolata qaradı. Sonımen mınaday tarihi jağday qalıptastı:

Birinşi, Qazaqtar Si'czyan äkimşiline qarağan soñ öz jerinde özi az halıqqa aynalıp qaldı. Mısalı, Qwlja ölkesi (1914), Tarbağatay ölkesi (1916) jäne Altay-Qobda ölkesi (1920) jeke-jeke öz aldına äskeri guberniyalıq ükimet bolıp twrğanda qazaqtardıñ twrğılıqtı üles salmağı 90% ğa deyin wstaytın edi, Sin'czyan provinciyasına qarağan soñ ölkege şaqqanda sanı az bolıp şığa keldi. Bwğan tek qazaqtardı ğana qarastıruğa bolmaydı, wyğırlardıñ da üles salmağın mısal retinde keltiruge boladı. Mısalı, 1912, 1914, 1916, 1920 jıldarğa deyin Sin'czyan ölkesinde 85-90% ke deyin basım salmaq Qaşqariya wyğırlarında edi, Altay-Tarbağatay-Qwlja ölkeleri Sin'czyanğa qosılğan soñ wyğırlardıñ payızdıq sanı jalpı provinciyağa şaqqanda 60% ke deyin tömendedi.

Ekinşi, Qazaq ölkeleri öz erkinen tıs Sin'czyan provinciyasına qosılğan soñ jer mäselesi wlttıq mäselege aynaldı. Sin'cziyan gubernatorı qazaqtardıñ köñilin tabu üşin salıq reformasın jasağanımen jerge qatıstı reformanı auızğa da alğan joq. Qazaqtar öz jerin özi ükimetten jalpap alıp otırdı. 1916-1918-1920-1922-1928 jıldar arasındağı ortalıq ükimetke joldağan arız-şağım qwjattarın qarasañız 95%-i "jer mäselesi" boyınşa arız ötiniş jasağan. Bwl twrğıda kelgende Sin'cziyan gubernatorları patşalıq Cin ükimetiniñ sayasi wstanımdarın jalğastıruşı mwrageri boldı.

Üşinşi, Qazaqtar äkimşilik basqaru mehanizminde kadrlıq tüyitkilge tap boldı. Altay, Tarbağatay, Qwlja ölkeleri jeke äskeri guberniyağa qarap Sin'czyan ölkesine qosılmay twrğanda özi twrğan aymaqta sayasi-äkimşilik statusı bar edi, onı köbinşe Cin imperatorı jarlıqpen bekitip bergen. Jäne däuir aynalıp zaman özgergen twsta sayasi status atadan- balağa, äuletten- äuletke qalatın. Qazaq ölkeleri Sin'czyan aymağına qosıla sala äkimşilik kürdeli reformağa döp keldi de bwrınğı joğarı därejeli mänsap statustarı qwr ataqqa aynalıp qaldı, jergilikti atqaruşı bilik audan-qala äkimderiniñ qolına ötip ketti.

Biz jazıp otırğan Altay ölkesi osı tarihi kürdeli mäseleniñ eñ soñğı auır mısalı edi. Biıl osı tarihi oqiğağa 100 jıl tolıp otır.

Ärine, qazaq ölkesi öz erkinen tıs Sin'czyan provinciyasına qosılıp berilgen soñ bwğan baylanıstı wlttıq narazılıq toqtalıq qalğan joq. Altay, Tarbağatay, Qwlja ölkelerindegi ärbir wltaralıq mäseleniñ tüp negizi- osı tarihi qasiretten tuındap otır.

1920- jılı Altay ölkesi soñğı bolıp Sin'czyan aymağına qarağan soñ qazaqtıñ tıñ sayasi ömiri bastaldı. 1922- jıldan bastap Sin'czyan ortalığı Ürimjide qazaqtıñ jaña ziyalı şoğırı payda bola bastadı. Qwmıl-Barköl, Erenqabırğa, Qwlja, Tarbağatay, Altay qazaqtarınıñ sorpa betine şığar ziyalı qauımı jaña oqu ornın qwra bastadı. Maqsat- halıqtıñ jaña ruhani sanasın zamannıñ ozıq tehnologiya küşimen qarulandıru sosın oyanğan halıqtı qozğap jeke WLTTIQ AVTONOMIYA talap etu häm bölinip şığu.

Osı eñbektenudiñ nätijesinde 1922-1932 jj nebäri on jılda qazaq ziyalıları tarapınan AVTONOMIYA mäselesi sayasi deñgeyde köterildi. Ondağı sayasi maqsat- Sin'czyan guberniyasınan birjolata bölinip şığıp ketu!

Osı tüpki sayasi mäseleniñ nätijesinde eñ äueli Qwmıl-Barköl qazağı tüp qoparıldı, jergilikti gubernatorğa narazı bop işki qıtay, tipti Tibet odan arı Pakistanğa deyin asıp ketti.

1939-1940 jj arasında Ör Altay eli wlt-azattıq köterilisin bastadı. Tüpki sayasi maqsat- Altay ölkesi Sin'czyanğa erkinen tıs qosıluı jäne qazaqtardıñ sayasi, ruhani häm äleumettik erkiniñ bolmauı edi.

1944-1945 jıldarı Qwlja ölkesi men Tarbağatay ölkesiniñ qazaqtarı wlt-azattıq wyımdarın qwrıp, sayasi töñkeris jasadı. Sebep- Qwlja men Tarbağatay ölkesiniñ öz erkinen tıs Sin'czyan aymağına qosıluı, wlttıq ruhani häm sayasi qwndılıqtar men erkindiktiñ ayaqqa taptaluı edi.

Bizdiñ Qazaqstandıq tarihşılar osını aşıq ayta almay kelemiz.

1920- jılı Altay ölkesi Sin'czyan provinciyasına erkinen tıs qarağan soñ Altay tağı ekige bölinip ketti. Qobda aymağı Moñğoliya jağında qaldı, Altay okurgı beri Sin'czyan jağında qaldı.

1917- jılı Alaşorda ükimeti qwrılğan kezde qıtay qazaqtarına baylanıstı eki türli wstanımı boldı. Onıñ biri, Sin'czyan qazaqtarına baylanıstı wstanım; Ekinşisi, Altay ölkesi qazaqtarına baylanıstı wstanım. Altay qazaqtarı jeke ölke, jeke otau el retinde Alaş ükimetimen diplomatiyalıq baylanıstar jasadı. Al, Tarbağatay, Qwlja qazaqtarı ol kezde Sin'czyan ükimetine erte qarap ketkendikten jergilikti äkimşilik negiz şeñberinde ğana qarım-qatınastar jasadı.

Altay ölkesi 1917-1918 jıldarı eñ qauipti şekara aymağı atanıp ortalıq biliktiñ nazarın özine audardı. Eger ortalıq bilik Altayğa baylanıstı der kezinde şara körmese Altay täuelsizdigin jariya etui de mümkin edi (sebebin keyin jazam). Osığan baylanıstı 1919- jıldan bastap Altaydı joyu sayasatı qabıldandı. 1920- jılı Altaydıñ sayasi äkimşilik statusı küşin joydı, Sin'czyan guberniyasına qarastı şağın okurgke aynaldı.

Otandıq tarihşılar osı mäselege qattı nazar audaruı tiis dep esepteymin. Qazirgi tañda körşi Sin'czyan ölkesi biz üşin öte mañızdı strategiyalıq beldeuge aynaldı. Biz körşi ölkeniñ ötken ğasırdağı tarihın bilmey bügingi jağdayğa oñdı twjırım jasay almaymız. Tüptiñ tübinde bwl is eñ mañızdı mäselege aynaladı. Ol üşin maman, kadr dayındauımız kerek.

Eldes ORDA

“The Qazaq Times”