Midhat RAZDANWLI

Abay wlı aqın, sonımen birge kompozitor, filosof, qazaq ädebietiniñ negizin qalauşı. Mwnımen tınbay Abay qazaqtıñ erteden kele jatqan halıqtıq ädet-ğwrıp, zañdarın, «Jeti jarğısın», patşa ökimeti şığarğan statiyalardı, arab, türki tilindegi kitaptar arqılı şariğat erejelerin jaqsı bilgen. Bwl jağınan onı zañ ğılımdarınıñ mamanı deuge boladı.

Abay Qwnanbaev

Abay adam minezin qılt etkizbey tanitın pisholog boldı. Abay jazğan öleñ sonşa köp emes. Biraq, mazmwnınıñ tereñdigi, körkemdigi jağınan teñdessiz. Abay qazaq halqınıñ bükil aqıl-oyın, zeyin-zerdesin boyına siñirgen danışpan, ol öleñniñ piri, onı qazaqtıñ payğambarı desek te boladı. Zertteuşiler Abay 170 ten astam lirika, 30 day audarma öleñ jäne basqalar men qosqanda eki jüzdiñ üstinde ğana öleñ jazğan deydi, san jağınan mwnşalıq öleñ osı küngi orta qoldı aqındarımızdıñ bärinde bar. Biraq, «altın azdığımen emes, nağızdığımen qımbat» degen ğoy. Abay öleñderi mazmwnı, körkemdigi, türi jağınan birdey jaña boldı. Ol jaratqan öleñ türi 17-ge jetken. Onıñ işinde «segiz ayaq» pen  16 tarmaqtı «Sen meni netesiñ» degen öleñderi dünie jüzilik poeziyağa qosqan jaña üles, erekşe tapqırlıq bolıp sanaladı. Abaydıñ «Eskendir», «Masğwt», «Äzim äñgimesi» degen üş poeması jäne tolığı tabılmağan «Uadim» degen poeması bar. Qara sözderi dep atalatın 45 sözi, 4 maqalası, jiını 49 prozalıq şığarması bar.

Abay – özi jazğan öleñ türleri  boyınşa qırıqtay än şığarğan kompozitor.

Abay jas kezinde öziniñ iri aqın bolatınına onşa senim baylamağan siyaqtı, öleñderin äuelde Kökbaydıñ atında şığardı, keyin bılayğı jwrttıñ jaqsı qabıldağanın bayqadı da 40 jastar şamasında ğana üzbey öleñ jazıp twruğa kirisedi. Kökbayğa osı öleñ seniñ şamañnan asıñqırıp ketti ğoy deymin, aldıñğı öleñderimdi özime qaytarıp berseñ dep, oğan bir tu bie beredi de öleñderin qaytarıp aladı.

Abaydıñ aqındıq öneri kemeline kelgen şağındağı esil uaqıtı el arasındağı tausılıp bermeytin dau-damaydı tıñdap, şeşip otıru isine arnalğan, «qadırı basım, qayrattı jasım, ayğaymen ötti amal joq. Bolmasqa bolıp qara ter, qorlıqpen ötken qu ömir» dep jazuı osını bildiredi. Osı eki sebepten Abay öleñderi san jağınan onşa köp bolmağan dep qarauğa boladı.

Jaña Abaydı qazaq arasındağı zañ mamanı dep qarauğa boladı degen bir söz ayttıq, oğan bir dälel keltire ketuge boladı.

Bir jolı Qalba tauınan ağıp tüsetin Şar özeni boyındağı «Qaramaola» degen jerde Semey, Öskemen, Zaysan, Qarqaralı jäne Pavlodar(Kereku) osı bes rayonnan jetpisten artıq iri biler qatısqan s'ez ötkiziledi. Şeşimin tappay sozılıp kele jatqan el arasındağı ülken daulı mäseleler ortağa salınadı. Sol jolı el Abaydı «Töbe bi» dep tağayındap, onıñ ädil biligine toqtağan. Osı s'ezden keyin Abayğa qazaq işinde jüretin zañ jobasın jazıp şığu tapsırılğan. Abay qazaqtıñ ejelgi zañdarın jaña zamanğı orıs ökimeti zañınıñ erejelerine biriktire otırıp, 74 tarmaqtı zañ jazıp şıqqan. Bwl zañ jobası «Dala ualayatı» gazetinde jäne Qazan qalasında basılıp şıqqan. Abaydıñ aqıliya sözinde (üşinşi söz) «Bwl bilik degen bizdiñ qazaq işinde ärbir saylanğan kisiniñ qolınan kele bermeydi, bwğan bwrınğı «Qasım hannıñ qasqa jolı», «Esim hannıñ eski jolın», Äz Täuke hannıñ «kül töbeniñ basında künde jiın bolğanda» şığarğan «Jeti jarğısın bilmek kerek.» degen jeri bar. Abay el toqtatarlıq bilik aytuda öziniñ tapqır-şeşen sözimen qatar, atadan jalğasıp kele jatqan ejelgi qazaq zañdarı jönindegi bilimderin kädege jaratıp otırğan.

1845 jılı tamızdıñ 22 küni Şıñğıstıñ Qasqabwlaq degen jerinde jarıq düniege kelgen Abay 1904 jılı şildeniñ  5 küni Şıñğıstıñ Balaşaqpaqtı degen jerinde dünieden qaytqan.

Jartı ğasırdan astam «Mahabbat, ğadauatpen maydandasqan» qayran jürek mwz boldı. Qazaq ädebieti tarihında öz danalığımen qoldan kelmes eskertkiş ornatqan wlı Abay miına qan qwyılu sebebinen dünie salğan. Abaydıñ süyegin Aqşoqınıñ bauırındağı Qwnanbaydıñ qasına qoymaq bolıp köp adam alıp jürgen, küniñ ıstığınan ba, arbamen jürgen wzaq joldan ba jolşıbay bastıñ qanı sırtqa şığıp, süyek bwzıla bastağansoñ, olar Abaydı Jidebaydağı inisi Ospannıñ qasına qoyğan. «ölsem ornım qara jer. . .» degen Abaydıñ mäñgilik ornı osı boldı.

“Belester belgisi” kitabınan

“The Qazaq Times”