زاڭدا بار دا، امالدا جوق. بۇل راقىمشىلىق زاڭى اينالاسىندا تۋىنداعان «ايران ىشكەن قۇتىلار، ءتۇبىن جالاعان تۇتىلار» ماتەلىن ەسكە سالاتىن قايشىلىعى كۇشتى قۇقىقتىق ساڭىلاۋ نەمەسە قۇلاقسىز ساڭىراۋ قۇبىلىس. مەملەكەت پەن حالىق اقىسىن توناعان-جىمقىرعاندار سوت پەن پروكۋروردىڭ راقىمىنا قالاي بولەندى؟ قوعامدى تولعاندىرعان سۇراققا بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنداعى اقجاعالىلار (دەپۋتات، سوت، پروكۋرور) كوزقاراسى قالاي؟ اتازاڭ قۇرمەتىنە ارنالعان اتاۋلى امنيستيا زاڭعا قارسى شەشىمدەرگە جول اشپاي ما؟..

كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعىنا وراي جاريالانعان راقىمشىلىق زاڭىنىڭ شەڭبەرىندە بيىل كۇزدە جومارت ەرتاەۆتىڭ ونداعان ميلليارد تەڭگە زالالدى وتەمەستەن بوساتىلۋى قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. ءىزىن الا وسىعان جول بەرگەن زاڭ پراكتيكاسىنداعى قوسستاندارت فاكتىلەر كۇن تارتىبىنە شىعىپ، ونداعى پروكۋراتۋرا مەن سوتتاردىڭ ءرولى تۋرالى وزەكتى ماسەلە كوتەرىلدى.

پروكۋرورلار مەن سۋديالاردىڭ كەيدە زاڭداعى بىرىزدىلىكتى ساقتامايتىنى تۋرالى باق بەتتەرىندە ايتىلدى-جازىلدى. ءتىپتى پارلامەنت قابىرعاسىندا قوزعالدى. ءماجىلىس دەپۋتاتى، «AMANAT» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى ابزال قۇسپان 24 قىركۇيەكتە ءبىر توپ ماجىلىسمەننىڭ اتىنان باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆقا قاراتا جولداعان رەسمي دەپۋتاتتىق ساۋالىندا (تىركەلگەن ءنومىرى №دس-351) كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر، قوعام مۇددەسىنە قاتىستى وتكىر سۇراقتار قۇقىق كەڭىستىگىندە ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى. امنيستيا اياسىندا قالىپتاسقان سوت پراكتيكاسىنا قاتىستى سىن ارقالاعان دەپۋتاتتار ساۋالىنا باستاماشى قۇسپان بولعانىمەن، سۇراۋشىلار قاتارىندا امانتاي جارقىنبەك جانە شاپاق ءۇنزيلا بار.

ماجىلىستەگى زاڭناما جانە سوت-قۇقىقتىق رەفورما كوميتەتىنىڭ مۇشەسى كوتەرگەن جۇيەلى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلمەككە QT رەداكتسياسى دەپۋتاتتىق ساۋالمەن جارىسا باس پروكۋراتۋرا مەن جوعارعى سوتقا سۇراۋ جونەلتتى. ەكى جوعارى مەكەمەدەن دە شيكى ءارى ءاتۇستى جاۋاپ الدىق.

باس پروكۋراتۋرا ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ قالعانى...

پروكۋراتۋرا دەپۋتاتتىق ساۋال نەگىزىندە زاڭنىڭ قولدانىلۋ زاڭدىلىعىن تەكسەرىپ جاتقانىن حابارلادى.   باس پروكۋراتۋرانىڭ زاڭدى كۇشىنە ەنگەن ۇكىمدەردىڭ زاڭدىلىعىن جانە ولاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ قىزمەتى، ياعني ەكىنشى قىزمەتتىڭ باستىعى مۇرات احمەتوۆ جاۋابىندا:

«قازىر قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەلەرى بويىنشا قىلمىستىق جازالاردى ورىنداۋ تارتىبىمەن سوتتار راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى 4 803 جادىعاتتى قارادى، ونىڭ ىشىندە – 4 014 قاناعاتتاندىرىلدى (574 ادام بوساتىلدى جانە 3 440 ادامعا جازا مەرزىمى قىسقارتىلدى), 789 باس تارتىلدى.

سونداي-اق، سوتتار پروباتسيا قىزمەتىنىڭ ەسەبىندە تۇرعان سوتتالعاندارعا راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى 8 494 جادىعاتتى قاراپ، ونىڭ 8 462 قاناعاتتاندىردى (2 645 ادام بوساتىلدى، 5 817 ادامعا مەرزىمى قىسقارتىلدى) جانە 32 باس تارتىلدى»، – دەدى.

دەگەنمەن وسى كورسەتكىشتەردىڭ وڭىرلىك جانە قىلمىس تۇرلەرى (سىبايلاس جەمقورلىق، الاياقتىق، تالان-تاراج جانە ت.ب.) ءبولىنىسى بويىنشا مالىمەت بەرۋ جونىندەگى سۇراعىمىز جاۋاپسىز قالدى.

باس پروكۋراتۋرا قۇرامىنداعى دەربەس قۇرىلىمدىق بولىمشە باستىعىنىڭ سوزىنشە، زاڭ قولدانىسىنا جاتپايتىن سوتتالعاندارعا راقىمشىلىق جاساۋدى قاساقانا زاڭسىز قولدانۋ فاكتىلەرى انىقتالماعان. «پروكۋرورلار زاڭدى دۇرىس قولدانباعان بارلىق فاكتىلەر بويىنشا اپەللياتسيالىق ساتىلارعا ءتيىستى ءوتىنىشحاتتار كەلتىردى» دەيدى مۇرات جامبىلۇلى.

قاجك-نىڭ جانە جەرگىلىكتى پروكۋرورلاردىڭ زاڭعا قايشى، كورىنەۋ زاڭسىز ۇسىنىستار بەرگەن-بەرمەگەنى تۋرالى فاكتىلەرى جايىندا تولىمدى اقپارات بەرىلمەدى.

نەبارى سەگىز باپتان تۇراتىن «راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭنىڭ بار بولعانى ءۇش بابىندا (3, 4, 5-باپتار) عانا سوت شەشىمىن رەتتەيتىن نورمالار قامتىلعان. شاعىن عانا زاڭنىڭ وزىندە قۇقىق قولدانۋ بىرىزدىلىگى ساقتالمايتىنىنا نارازى دەپۋتاتتار «بىرقاتار جاعدايدا پروكۋرورلاردىڭ وزدەرى زاڭدى بۇرمالاۋعا ارالاسۋدا» دەپ سىنادى.

«كەي جاعدايلاردا پروكۋرورلاردىڭ وزدەرى دە زاڭدى بۇرمالاۋعا ارالاسۋدا. ماسەلەن، اتىراۋ قالاسىنىڭ پروكۋرورى سوتتالعان الاياق كەلتىرگەن زالالدى وتەمەگەنىنە قاراماستان بوساتۋدى تالاپ ەتىپ، سۋديا يشاحاتوۆانىڭ زاڭدى قاۋلىسىنا نارازىلىق بىلدىرگەن»، – دەگەن دەپۋتاتتارعا قوسا، رەداكتسيانىڭ اتالعان مىسالداعى پروكۋروردىڭ ارەكەتىن ورتالىق اپپارات قالاي باعالاعانى تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بولمادى.

امنيستيا زاڭى جىل اقىرىنا دەيىن كۇشىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، دەپۋتاتتار «زاڭسىزدىقتارعا توسقاۋىل قويىلماسا، ءالى تالاي سىبايلاس جەمقورلار مەن الاياقتار بوستاندىققا شىعۋى مۇمكىن» دەپ الاڭدايدى.

زاڭنىڭ ارنايى جانە جالپى نورمالارى قايشىلىق سيپاتتا ورىندالۋى قاداعالاۋشى ورگانعا سىن. زاڭسىز بوساتۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە مونيتورينگ جۇرگىزۋ ءۇشىن باس پروكۋراتۋرا قانداي قاداعالاۋ شاراسىن جۇزەگە اسىرارى جانە اشىقتىق ءۇشىن قوعامعا قالاي ەسەپ بەرەرى انىق ەمەس. بۇل سۇراقتار دا جاۋاپسىز قالدى.

جوعارعى سوتتىڭ شالاجانسار جاۋابى

سوت پراكتيكاسى ماسەلەلەرى بويىنشا تۇسىندىرمەلەر بەرۋگە مىندەتتى جوعارعى سوت جاۋابى دا تولىق ەمەس، تىم تاياز. قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسى حاتشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانسايا مىرزاباەۆادان كەلگەن قىسقا حات.

قىركۇيەكتىڭ باسىندا ەرتاەۆتىڭ اتىشۋلى ءىسىن قاراپ، بوساتقان سوتتىڭ ارەكەتى تۋرالى «اپەللياتسيالىق سوت القاسى ج.ەرتاەۆقا قاتىستى ماتەريالدى قاراۋ بارىسىندا زاڭنىڭ ورەسكەل بۇزىلعانىن انىقتاماعان» دەگەن. دەمەك جوعارى سوت ورگانىنداعى باسشىلىق اۋدان دەڭگەيىندەگى ارىپتەسىنىڭ تۇتاس قوعامنىڭ سوت بيلىگىنە كۇمانىن تۋدىرعان قاتە شەشىمىنەن ايىپ كورمەيدى، تارتىپكە تارتقانى دا بەلگىسىز. قۇقىق قورعاۋشىلار مۇنداي شەشىمنىڭ استار-سەبەبىن زەرتتەپ-تەكسەرىپ، قوعامعا جاريا ەتۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى.

جوعارعى سوت توراعاسى، سۋديالاردىڭ ادەبىن ساقتاۋ جونىندەگى كوميسسياعا نەمەسە جوعارى سوت كەڭەسى بۇل جاعدايعا، الاتاۋ سوتىنىڭ سۋدياسىنىڭ ارەكەتىنە ەشقانداي باعا بەرمەدى.

«زاڭ بويىنشا مۇلىكتى تالان-تاراجعا سالۋ، سىبايلاس جەمقورلىق جانە الاياقتىق قىلمىستارىنان كەلتىرىلگەن زالال تولىق وتەلمەيىنشە، راقىمشىلىق قولدانىلمايدى دەگەن ارنايى نورمانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن اسا تەرەڭ زاڭگەرلىك ءبىلىمنىڭ قاجەتى جوق» دەگەن ابزال قۇسپان كەي «سۋديالار كورىنەۋ زاڭسىز ۇسىنىستاردى قاناعاتتاندىرعان سوت اكتىلەر» بارىن ايتادى. كوپشىلىك كوكەيىندە ەڭ ماڭىزدى شارت ەرتاەۆتى بوساتقان ءبىرىنشى قاۋلىدا قالاي ەسكەرىلمەدى دەگەن سۇراق تورەلىك ينستيتۋتىنا سەلكەۋ ءتۇسىردى. وسى ءتارىزدى تاسىر شەشىمدەردىڭ بىرقاتارىنا پروكۋرورلار نارازىلىق بەرگەن كورىنەدى. زاڭ كۇشىنە ەنگەلى وسىعان ۇقساس نەشە سوت قاۋلىسى شىعارىلعانى، اۋديت جۇرگەن-جۇرمەگەنى جونىندە جوعارعى سوت توراعاسى اسلامبەك مەرعاليەۆكە جولدانعان ساۋال جاۋاپسىز قايتتى.

راقىمشىلىق زاڭىن قولدانۋدا جۇمىستى ءبىر ىزگە سالۋ ءۇشىن جوعارعى سوت جانە جالپى سوتتار قانداي ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتار، تۇسىندىرمەلەر نەمەسە رەتتەۋشى اكتىلەر ازىرلەدى نەمەسە ازىرلەۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى بەلگىسىز.

جالپى كونتەكست...

2025 جىلعى 2 قىركۇيەكتە الماتى وبلىسى الاتاۋ قالاسى سوتى (144 ملرد تەڭگەنى جىمقىردى دەپ ايىپتالعان) جومارت ەرتاەۆتىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرىپ، وعان راقىمشىلىق قولدانىپ، بوساتقانى جاپپاي قارسىلىققا ۇشىرادى. بىراق قوعام نارازىلىعى مەن دەپۋتات قۇسپاننىڭ قارسىلىعىنان كەيىن، پروكۋراتۋرا ءوتىنىشى نەگىزىندە قايتا قاماۋعا الىندى. الماتى وبلىستىق سوتى الاتاۋ قالالىق سوتىنىڭ قاۋلىسىندا ەسەپ قاتەلىگى بولعان دەپ اقتاپ، شەشىمنىڭ كۇشىن جويعان.

1991 جىلدان بەرى قازاقستان تاريحىندا كوبىنە تاۋەلسىزدىك جانە كونستيتۋتسيانىڭ مەرەيتويىنا ورايلاسىپ، بارلىعى 12 مارتە راقىمشىلىق جاريالاندى. ناتيجەسىندە مىڭداعان ادام قاماۋدان مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلدى. ولاردىڭ قايتا الەۋمەتتەنىپ، قوعامعا سىڭگەنى نەمەسە قايتا قىلمىسقا بارعانى تۋرالى قوعامدىق زەرتتەۋلەر جوق.

* ماتەريال جاريالاناردا دەپۋتاتتار ساۋالى جولدانعانىنا كۇنتىزبەلىك ەسەپپەن ءبىر اي وتسە دە باس پروكۋراتۋرانىڭ رەسمي جاۋابى ءماجىلىس سايتىنا ىلىنبەدى.

The Qazaq Times