كۇلاش احمەت: تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ءبىر عانا وتباسىنىڭ «مەنشىگى» ەمەس

«زيالى قاۋىمسىز جۇرەر جولىمىز داڭعىل بولا المايدى. زيالىسى كەلىسپەي ەل وڭبايدى. سوندىقتان بۇگىنگى قازاق زيالىلارى وزىنە زامان جۇكتەپ وتىرعان ۇلى مىندەتتى ياعني ەلدىڭ تاربيەشىسى، ۇرپاقتىڭ اعارتۋشىسى، ۇلتتىڭ جوقشىسى، قامقورى، حالىقتىڭ جەتەكشىسى، كەلەشەكتىڭ بارلاۋشىسى بولۋ پارىزىن ورىنداۋعا ءتيىس». وزىندەي زيالى قاۋىمعا وسىلاي دەپ وسيەت ايتقان ادەبيەت تاريحشىسى، عۇلاما عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە بيىل 90 جىل. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ سىنىن سانالى ۇرپاققا جازىپ قالدىرىپ، الاش ارىستارىن قازاققا تانىتتى. ال وسىنداي شىعارماشىل ادام ومىردە، وتباسىندا قانداي ادام بولدى؟ نازارلارىڭىزعا تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ جارى كۇلاش احمەتپەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز. 

- سىز كوپ جىلدار بويى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا اعايمەن بىرگە قىزمەت اتقاردىڭىز. جۇمىس بارىسىندا اعايدىڭ سىزگە كومەگى كوپ بولدى ما، الدە ءسىزدىڭ قولعابىسىڭىز ءتيدى مە؟

- ارينە، تۇرسەكەڭنىڭ ماعان تيگەن كومەگى كوپ. بىرىنشىدەن، اتىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، ماماندىق ءبىر، زەرتتەۋ وبەكتى ءبىر. ول دەگەن ءسوز كەز كەلگەن تاقىرىپ بويىنشا ساعاتتاپ سويلەۋگە، پىكىرلەسۋگە مۇمكىندىك بار. ونىڭ ۇستىنە ول كىسىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە مىقتى بولاتىن. سوندىقتان ۇلكەندى-كىشى جيىندا قاعازعا جازىپ الىپ وقىعانىن نە بىرەۋلەر سياقتى «شپاركالكىگە» سىعالاپ سويلەگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ءتىپتى تەلەۆيدەنيە، راديونىڭ تىكەلەي ەفيرىنە دايىندىقسىز-اق، اياق استىنان شىعا بەرەتىن. مۇنداي قاسيەت تەلەگەي تەڭىز ءبىلىمنىڭ بەلگىسى. مەنىڭ قولعابىسىمنىڭ سەبى دە تيگەن شىعار دەسەك، ول – تۇرسەكەڭنىڭ كۇتىمى. ول كەز كەلگەن وتباسىندا ايەلدىڭ اتقارۋعا ءتيىس نەگىزگى مىندەتى. ونى ءتىپتى ءسوز ەتۋگە دە تۇرمايدى.

- قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەگى ءتارىزدى ادەبيەت سىنىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە جانە وقىتۋدا اعايدىڭ ءوزى ءتىرى تاريح ەدى، ءسىز سول ويسىراپ تۇرعان ورىندى تولتىرۋعا از دا بولسا ۇلەس قوسامىن دەپ ويلايسىز با؟

- تۇرسەكەڭنىڭ قوعامداعى دا، عىلىمداعى دا ورنىن ەشكىم ەشۋاقىتتا، سونىڭ ىشىندە مەن دە تولتىرا المايمىز. بىزدە عىلىمي اتاق العاندار كوپ. بىراق ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان «ءتىرى تاريح» ميلليوننان بىرەۋ دەپ ويلايمىن. سوندا ەسەبىنە جەتە بەرىڭىز. تۇرسەكەڭنىڭ بىلىمدارلىعى، ءوز تۇستاستارىنان ەرەكشەلىگى، ءتىپتى ارتىقشىلىعى.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جەكە كابينەتىندە.

 - اعاي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جۇمىستان قول ۇزبەي، ۇرپاققا بويىمداعىنى بەرىپ كەتسەم دەپ، كۇنى-ءتۇنى ەڭبەك ەتكەنىن بىلەمىز. ال سول اسىل مۇراسىن شاكىرتتەرى قانشالىقتى باعالادى؟

- تۇرسەكەڭنىڭ سوڭىنا قالدىرعان اسىل مۇراسى ورنى-ورنىمەن ەرتەلى-كەش باعالانادى، باعالانىپ تا جاتىر. 90 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ وتەيىن دەپ وتىرعانى ايتۋعا عانا وڭاي. وسى شارانىڭ باسى قاسىندا قانشا ازاماتتار جۇگىرىپ، ەڭبەكتەنۋدە. نە بولماسا بىلتىر استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادان تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اتىنداعى «عالىم زالى» اشىلدى. ونىڭ دا باسى قاسىندا قانشا شاكىرتى كەزەكتى دەمالىسىندا دەمالماستان تەر توكتى. ءبارى دە نەگىزىنەن ەل، حالىق تانيتىن ازاماتتار، ءمۇيىزى قاراعايداي پروفەسسورلار. اتى-جوندەرىن اتار ەدىم، وزدەرى و باستان «اتاماڭىز، اعايعا قانداي قىزمەت ەتسەك تە جاراسادى» دەگەن وتىنىشتەرىمەن ايتپاي وتىرمىن. بۇل جاعىنان رەكلامانى قالامايتىنى ۇستازدارىنا تارتقان. بۇل دا مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. ەرتە مە، كەش پە، ەڭبەكتەرىن ەلەپ، اتى-جوندەرىن اتايتىن ەڭبەك الدا.

 - سىز اعايدى ويلاي باستاعاندا ەڭ الدىمەن ەسىڭىزگە قانداي قاسيەتتەرى تۇسەدى؟

- ارينە، جارقىن بەينەسى، تاۋ تۇلعاسى، ادەمى قالجىڭى. كەز كەلگەن تاقىرىپتا كوسىلەتىن تەرەڭ ءبىلىمى. سارقىلماعان شەشەندىگى. سول اينىماي كەتكەن اسىل قاسيەتتەرىنىڭ كولەڭكەسىن مەنىڭ قاسىمدا قازىق ەتىپ قاعىپ كەتكەن سياقتى. مەن سولاي سەزىنەمىن. ول مەنىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىمە ۇلكەن قۋات، جىگەر-قايرات بەرەدى.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جارى كۇلاش احمەتپەن بىرگە.

 - سىزگە ۇستاز رەتىندەگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جاقىن بولدى ما، الدە جار رەتىندەگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جاقىن بولدى ما؟

- ارينە، جار رەتىندەگى كاكىشەۆ جاقىن. سەبەبى جۇتاتىن اۋاڭ ءبىر، ىشەتىن سۋىڭ ءبىر، تاتاتىن ءدامىڭ ءبىر، جۇرەتىن جولىڭ ءبىر. ەكەۋمىز عانا وتىرىپ ىشكەن شايدىڭ ءوزى 2-3 ساعاتقا سوزىلعانىن اڭعارماي دا قالاتىنبىز. سوندا الاڭسىز ءشاي ىشە بەرمەيمىز عوي. ونىڭ ۇستىنە ول كىسى تاماققا كىرپياز بولماسا دا، استى وتە از ىشەتىن. ال ۇستازدىعى مەن عۇلامالىعىن اڭعارماۋ، نە ەستەن شىعارىپ الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قاراپايىم تىرشىلىگىمىزدىڭ وزىندە ول كىسىنىڭ زيالى كەيىپى توگىلىپ تۇراتىن.

 - اعايدىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا قانداي شارالاردى قولعا الىپ جاتىرسىزدار؟

- 15 تامىزدا تۋعان كۇنى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا ءوز اتىنا اشىلعان «عالىم زالىندا» «عالىم، ۇستاز، قايراتكەر» دەگەن تاقىرىپتا  كىتاپحانا ۇجىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن اتالىپ ءوتتى. سونىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، قاداعالاپ وتىرعان كىتاپحانا ديرەكتورى ءۇمىتحان داۋرەنبەكقىزىنا العىسىم شەكسىز. جيىنعا استانا قالاسىنداعى اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار، دەپۋتاتتار، كوكشەتاۋدان ارنايى كەلگەن دەلەگاتسيا، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمى ەرمەك نۇعىمانوۆ ءجون-جورالعىسىمەن ارنايى كەلىپ قاتىستى. سوڭىنان اسكەن نابيەۆ اعانىڭ بالاسى، مەتسەنات مارات نابيەۆ تۇرسىنبەك اعاسىنىڭ قۇرمەتىنە ارنايى داستارحان جايدى.

«ەر جانىبەك» حالىقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى جەڭىس تۇركيا باستاعان توپ، قازاق قاۋىمداستىعى جانە الماتى اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اتىنداعى كۋبوكتان شەتەلدەگى قانداستارىمىزعا ساۋىن ايتىپ، 21-22 قازان كۇندەرى جارىس وتكىزبەكشى. ونىڭ سىرتىندا قۇران باعىشتاپ، اس بەرمەكشى.

23 قازان كۇنى ساعات 10:00-دە قازۇۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اتىنداعى اۋديتوريا اشىلادى. وسى كۇنى 11:00-دە كونفەرەنتسيا. 17:00-دە مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا سالتاناتتى جينالىس.

الماتىداعى ءسابيت مۇقانوۆ مۇراجايى دا 15 تامىزدان بەرى دايىندىق ۇستىندە. مۇراجاي ديرەكتورى، بەلگىلى اقىن ادىلعازى قايىربەكوۆ «ءسابيت ساباعىنىڭ» ءبىرىن تۇرسەكەڭە ارنايتىنىن حابارلادى.

استاناداعى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايى دا تۇرسەكەڭدى ەسكە الۋ شاراسىن وتكىزەدى.

استاناداعى «فوليانت» باسپاسىنان «نارتۇلعا» سەرياسىمەن تۇرسەكەڭ تۋرالى ادەبي-عىلىمي عۇمىربايان جارىق كورىپ قالار.

«ەر جانىبەك» حالىقارالىق قورىنىڭ جانىنان ءبىر رەت شىعاتىن «ER JANIBEK CUP» جۋرنالىنىڭ تۇرسەكەڭە ارنالۋى دا كوڭىلگە قۋانىش.

الماتى، استانا، كوكشەتاۋ جانە تاعى باسقا قالالارداعى رەسپۋبليكالىق كىتاپحانالاردا «تۇرسىنبەك كاكىشەۆ – 90 جاستا» دەگەن تاقىرىپپەن كورمەلەردىڭ اشىلعانىنا ءۇشىنشى اي.

 - اعاي ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزداعى جاس ايىرماشىلىعى ۇلكەن بولدى. ءسىز سوعان قاراماستان وسىنداي جاۋاپتى قادام جاسادىڭىز. ءوزىڭىزدى العا جەتەلەگەن قانداي سەزىم؟ سول كۇننەن باستاپ ءومىرىڭىز ىزدەنىس پەن جاۋاپكەرشىلىككە تولى بولدى دەپ ويلايمىن.

- ءيا، جاس ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن - 31 جاس. مەنى العا جەتەلەگەن - تۇرسەكەڭنىڭ عالىم رەتىندە وتە تازالىعى. پەندە رەتىندە دە ازاماتتىق قىرىنىڭ وتە جوعارى ەكەنىن باعالاعاندىقتان. ول كىسىدە مەنەن دە باسقا كانديداتۋرالار بولدى. سوندىقتان ماعان ەڭ ءبىرىنشى كەلگەن وي - مەن بۇل كىسىگە تۇرمىسقا شىقسام قيىندىقتىڭ بولارىن دا سەزدىم. ال بەتىن قايتارىپ ول كىسى باسقا بىرەۋگە ۇيلەنىپ، ۇيلەنگەن كىسىسى ۇلكەن كىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىنە جەتپەي جاتسا «مەن بولسام سويتەر ەدىم، بۇيتەر ەدىم» دەۋدىڭ رەتى كەلمەيدى. ول تۇرسەكەڭە دەيىنگى تالاي تۇلعالاردىڭ دا باسىندا بولعان ءىس. كوبىسى ەكىنشى جارلارىنان باق تاپپاعان، ياعني قايتا قايتا ۇيلەنۋگە تۋرا كەلگەن. سوندىقتان الدىڭعى اعالارى، زامانداستارى، ىنىلەرى سياقتى ەل الدىنداعى جاۋاپتى ىسكە قور بولۋعا قيماعاندىقتان وسىنداي اۋىر ىسكە بەل بۋدىم. ال ىزدەنىس دەگەندە ءۇي شارۋاسىنا قينالعان جايىم جوق. مەن اۋىلدا ءوستىم. مەنىڭ انام وتە اقىلدى كىسى بولاتىن. قىز بالانى «سىرت ادامى» دەگەن تارتىپپەن قاي-قايسىمىزدى دا شارۋاعا سايىس ەتىپ تاربيەلەدى. سول ەڭبەكتىڭ راحاتىن اسىرەسە تۇرسەكەڭ كوردى دەپ ەسەپتەيمىن. ال تۇرسەكەڭنىڭ ورتاسى وتە ۇلكەن، ءارتۇرلى جانە كەڭ بولدى. ەسەپتەي بەرىڭىز: ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇيىندەگى ءماريام اپا باستاعان جەڭگەلەرى – ءبىر دەڭىز. زامانداستارى سەرىك اعا قيراباەۆ پەن ءاليا اپاي باستاعان قۇرداستارى – ەكى دەڭىز. جازۋشىلار وداعى – ءۇش دەڭىز. كازگۋ ۇجىمى – ءتورت دەڭىز. تۇرسەكەڭنىڭ ماڭايىندا شاكىرت دوستارى وتە كوپ بولدى. شاكىر ىبىراەۆ پەن قارلىعاش، قۇلبەك ەرگوبەكوۆ پەن بايان، بايانعالي مەن ءاليا، سەرىك نەگيموۆتەر باستاعان شاكىرت دوستارى – بەس دەڭىز. شەتتەگى قىتاي، مونعوليا، رەسەي، يران، ءتىپتى ەۋروپا ساپارلارىنان تانىسقان، تابىسقان جاڭا دوستارى التى دەڭىز. وبلىستارداعى تامىر تانىستارى – جەتى دەڭىز. قۇدا-جەكجاتتارى – سەگىز دەڭىز. بىرگە تۋعان، الىس-جاقىن باۋىرلارى – توعىز دەڭىز. وسىلاي-وسىلاي كەتە بەرەدى. ءتىپتى بالالارىنىڭ وزىمەن قارىم-قاتىناستى ءبىر ساناققا قوساتىن بولساڭىز، وندا – ون.

 - سىزگە دەيىن اعايدىڭ وتباسىلى بولعانى بەلگىلى. ءسىز اعايدىڭ قيىن ساتتەرىندە كەزدەسىپ، ومىرلىك جولداسى بولدىڭىز. وسى ءىسىڭىزدى ول كىسىنىڭ بالالارى قالاي قابىلدادى؟ ارينە، بارلىعى ەسەيگەن ازاماتتار عوي، سوندا دا... ول كىسىلەرمەن اراداعى تەرەڭ تۋىسقاندىق سۇيىسپەنشىلىكتى سەزىنە الاسىز با؟

- تۇرسەكەڭ ماعان ۇسىنىستى ويلاماعان جەردەن جاسادى. بۇرىنعى جولداسىن دا تانيتىنمىن. سەبەبى عىلىمي جۇمىسىمنىڭ ورىندالۋ بارىسىندا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە كورەتىنمىن. ول كىسى 1994 جىلى دۇنيەدەن وزدى. مارقۇم، جاقسى كىسى بولاتىن. سول 1994 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە مەنىڭ «ساكەن جانە الاش ازاماتتارى» دەگەن ماقالام شىقتى. وسى ماقالامنان كەيىن ول كىسى ماعان كوپ شاكىرتىنىڭ ءبىرى ەمەس، باسقاشا ويلى كوزبەن قاراي باستادى. بۇل ماقالانىڭ جازىلۋ سەبەبى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ال بالالارىنا كەلەر بولساق، ولارمەن الدىن الا كەلىسكەن، سويلەسكەن. ولار العاشىندا قارسى دا بولمادى، بىراق «اقىلمانداردىڭ» اسەرى دە بولماي قالمادى. مۇنداي ساتتە ءبىر جاق ۋستۋپكىگە بارماسا، ەگويزمىن جەڭبەسە، تەكە-تىرەستەن ەشتەڭە ونبەيدى. نەگىزىگنەن ۋستۋپكىگە مەن باردىم دەۋگە بولادى. ۋاقىت وتە كەلە كىمنىڭ كىم ەكەنىن وزدەرى دە ءتۇسىندى. قازىر جاقسىمىز. ال ءبىز قوسىلعاننان كەيىن تۇرسەكەڭ بۇرىنعى ءجۇرىس-تۇرىسىنان قالعان ەمەس، ياعني شىعارماشىلىعىنان، جولساپارلارىنان، جيىن-تويلاردان قالعان جوق. بۇرىنعى ورتاسىنان دا قول ۇزبەگەنىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم عوي. ال بالالارىمەن سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسىندە ۇلى داۋرەن اقكوڭىل، اشىق، جاقسى ازامات ەدى. تۇرسەكەڭنەن بۇرىن قايتىس بولىپ كەتتى. ال قىزدارى گۇلزادا، نۇرزادا، كەلىنى گۇلجان، بارلىق نەمەرەلەرى، شوبەرەلەرىمەن بىرلەسىپ اتقارار، تويلايتىن، كەزدەسەتىن، ارالاساتىن ساتتەرىمىز وتە كوپ. تۇرسەكەڭە قاتىستى شارۋالاردىڭ بارلىعىنان حاباردار ەتىپ وتىرامىن. كەيدە بىرلەسىپ تە اتقارامىز. ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ومىردەگى، عىلىمداعى، قوعامداعى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ورنىن جاقسى بىلەمىز. حالىق تانىعان ەلى ەلەگەن تۇرسەكەڭ – تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ءبىر عانا وتباسىنىڭ «مەنشىگى» ەمەس. بۇكىل ىشتەگى، سىرتتاعى قازاققا ورتاق قوي دەپ ويلايمىز!

ءنۇرباتيما بايتۇرسىن

“The Qazaq Times”