Filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Twrsınbek Käkişev. Suretter jek mwrağattan alındı.

«Ziyalı qauımsız jürer jolımız dañğıl bola almaydı. Ziyalısı kelispey el oñbaydı. Sondıqtan bügingi qazaq ziyalıları özine zaman jüktep otırğan wlı mindetti yağni eldiñ tärbieşisi, wrpaqtıñ ağartuşısı, wlttıñ joqşısı, qamqorı, halıqtıñ jetekşisi, keleşektiñ barlauşısı bolu parızın orındauğa tiis». Özindey ziyalı qauımğa osılay dep ösiet aytqan ädebiet tarihşısı, ğwlama ğalım Twrsınbek Käkişevke biıl 90 jıl. Ol qazaq ädebietiniñ sının sanalı wrpaqqa jazıp qaldırıp, Alaş arıstarın qazaqqa tanıttı. Al osınday şığarmaşıl adam ömirde, otbasında qanday adam boldı? Nazarlarıñızğa Twrsınbek Käkişevtiñ jarı Küläş Ahmetpen bolğan swhbattı wsınamız. 

- Siz köp jıldar boyı universitet qabırğasında ağaymen birge qızmet atqardıñız. Jwmıs barısında ağaydıñ sizge kömegi köp boldı ma, älde sizdiñ qolğabısıñız tidi me?

- Ärine, Twrsekeñniñ mağan tigen kömegi köp. Birinşiden, atınıñ özi jetip jatır. Ekinşiden, mamandıq bir, zertteu ob'ekti bir. Ol degen söz kez kelgen taqırıp boyınşa sağattap söyleuge, pikirlesuge mümkindik bar. Onıñ üstine ol kisiniñ este saqtau qabileti öte mıqtı bolatın. Sondıqtan ülkendi-kişi jiında qağazğa jazıp alıp oqığanın ne bireuler siyaqtı «şparkalkige» sığalap söylegenin eşkim körgen emes. Tipti televidenie, radionıñ tikeley efirine dayındıqsız-aq, ayaq astınan şığa beretin. Mwnday qasiet telegey teñiz bilimniñ belgisi. Meniñ qolğabısımnıñ sebi de tigen şığar desek, ol – Twrsekeñniñ kütimi. Ol kez kelgen otbasında äyeldiñ atqaruğa tiis negizgi mindeti. Onı tipti söz etuge de twrmaydı.

- Qazaq ädebietiniñ altın diñgegi tärizdi ädebiet sınınıñ tarihın zertteude jäne oqıtuda ağaydıñ özi tiri tarih edi, siz sol oysırap twrğan orındı toltıruğa az da bolsa üles qosamın dep oylaysız ba?

- Twrsekeñniñ qoğamdağı da, ğılımdağı da ornın eşkim eşuaqıtta, sonıñ işinde men de toltıra almaymız. Bizde ğılımi ataq alğandar köp. Biraq öziñiz aytıp otırğan «tiri tarih» millionnan bireu dep oylaymın. Sonda esebine jete beriñiz. Twrsekeñniñ bilimdarlığı, öz twstastarınan erekşeligi, tipti artıqşılığı.

Twrsınbek Käkişev jeke kabinetinde.

 - Ağay ömiriniñ soñına deyin jwmıstan qol üzbey, wrpaqqa boyımdağını berip ketsem dep, küni-tüni eñbek etkenin bilemiz. Al sol asıl mwrasın şäkirtteri qanşalıqtı bağaladı?

- Twrsekeñniñ soñına qaldırğan asıl mwrası ornı-ornımen erteli-keş bağalanadı, bağalanıp ta jatır. 90 jıldıq mereytoyınıñ öteyin dep otırğanı aytuğa ğana oñay. Osı şaranıñ bası qasında qanşa azamattar jügirip, eñbektenude. Ne bolmasa bıltır Astanadağı Wlttıq akademiyalıq kitaphanadan Twrsınbek Käkişev atındağı «Ğalım zalı» aşıldı. Onıñ da bası qasında qanşa şäkirti kezekti demalısında demalmastan ter tökti. Bäri de negizinen el, halıq tanitın azamattar, müyizi qarağayday professorlar. Atı-jönderin atar edim, özderi o bastan «atamañız, ağayğa qanday qızmet etsek te jarasadı» degen ötinişterimen aytpay otırmın. Bwl jağınan reklamanı qalamaytını wstazdarına tartqan. Bwl da mädeniettiliktiñ belgisi. Erte me, keş pe, eñbekterin elep, atı-jönderin ataytın eñbek alda.

 - Siz ağaydı oylay bastağanda eñ aldımen esiñizge qanday qasietteri tüsedi?

- Ärine, jarqın beynesi, tau twlğası, ädemi qaljıñı. Kez kelgen taqırıpta kösiletin tereñ bilimi. Sarqılmağan şeşendigi. Sol aynımay ketken asıl qasietteriniñ köleñkesin meniñ qasımda qazıq etip qağıp ketken siyaqtı. Men solay sezinemin. Ol meniñ kündelikti tirligime ülken quat, jiger-qayrat beredi.

Twrsınbek Käkişev jarı Küläş Ahmetpen birge.

 - Sizge wstaz retindegi Twrsınbek Käkişev jaqın boldı ma, älde jar retindegi Twrsınbek Käkişev jaqın boldı ma?

- Ärine, jar retindegi Käkişev jaqın. Sebebi jwtatın auañ bir, işetin suıñ bir, tatatın dämiñ bir, jüretin jolıñ bir. Ekeumiz ğana otırıp işken şaydıñ özi 2-3 sağatqa sozılğanın añğarmay da qalatınbız. Sonda alañsız şäy işe bermeymiz ğoy. Onıñ üstine ol kisi tamaqqa kirpiyaz bolmasa da, astı öte az işetin. Al wstazdığı men ğwlamalığın añğarmau, ne esten şığarıp alu mümkin emes edi. Qarapayım tirşiligimizdiñ özinde ol kisiniñ ziyalı keyipi tögilip twratın.

 - Ağaydıñ 90 jıldığı qarsañında qanday şaralardı qolğa alıp jatırsızdar?

- 15 tamızda tuğan küni Astanadağı Wlttıq akademiyalıq kitaphanada öz atına aşılğan «Ğalım zalında» «Ğalım, wstaz, qayratker» degen taqırıpta  kitaphana wjımınıñ wyımdastırumen atalıp ötti. Sonıñ bärin wyımdastırıp, qadağalap otırğan kitaphana direktorı Ümithan Däurenbekqızına alğısım şeksiz. Jiınğa Astana qalasındağı aqın-jazuşılar, ğalımdar, deputattar, Kökşetaudan arnayı kelgen delegaciya, Ereymentau audanınıñ äkimi Ermek Nwğımanov jön-joralğısımen arnayı kelip qatıstı. Soñınan Äsken Näbiev ağanıñ balası, mecenat Marat Näbiev Twrsınbek ağasınıñ qwrmetine arnayı dastarhan jaydı.

«Er Jänibek» halıqaralıq qorınıñ prezidenti Jeñis Türkiya bastağan top, Qazaq qauımdastığı jäne Almatı äkimdigimen birlese otırıp Twrsınbek Käkişev atındağı kuboktan şeteldegi qandastarımızğa sauın aytıp, 21-22 qazan künderi jarıs ötkizbekşi. Onıñ sırtında qwran bağıştap, as bermekşi.

23 qazan küni sağat 10:00-de QazWU-dıñ filologiya fakul'tetinde Twrsınbek Käkişev atındağı auditoriya aşıladı. Osı küni 11:00-de konferenciya. 17:00-de Mwhtar Äuezov atındağı teatrda saltanattı jinalıs.

Almatıdağı Säbit Mwqanov mwrajayı da 15 tamızdan beri dayındıq üstinde. Mwrajay direktorı, belgili aqın Ädilğazı Qayırbekov «Säbit sabağınıñ» birin Twrsekeñe arnaytının habarladı.

Astanadağı Säken Seyfullin mwrajayı da Twrsekeñdi eske alu şarasın ötkizedi.

Astanadağı «Foliant» baspasınan «Nartwlğa» seriyasımen Twrsekeñ turalı ädebi-ğılımi ğwmırbayan jarıq körip qalar.

«Er Jänibek» halıqaralıq qorınıñ janınan bir ret şığatın «ER JANIBEK CUP» jurnalınıñ Twrsekeñe arnaluı da köñilge quanış.

Almatı, Astana, Kökşetau jäne tağı basqa qalalardağı respublikalıq kitaphanalarda «Twrsınbek Käkişev – 90 jasta» degen taqırıppen körmelerdiñ aşılğanına üşinşi ay.

 - Ağay ekeuiñizdiñ arañızdağı jas ayırmaşılığı ülken boldı. Siz soğan qaramastan osınday jauaptı qadam jasadıñız. Öziñizdi alğa jetelegen qanday sezim? Sol künnen bastap ömiriñiz izdenis pen jauapkerşilikke tolı boldı dep oylaymın.

- Iä, jas ayırmaşılığı öte ülken - 31 jas. Meni alğa jetelegen - Twrsekeñniñ ğalım retinde öte tazalığı. Pende retinde de azamattıq qırınıñ öte joğarı ekenin bağalağandıqtan. Ol kiside menen de basqa kandidaturalar boldı. Sondıqtan mağan eñ birinşi kelgen oy - men bwl kisige twrmısqa şıqsam qiındıqtıñ boların da sezdim. Al betin qaytarıp ol kisi basqa bireuge üylenip, üylengen kisisi ülken kisiniñ qadir-qasietinine jetpey jatsa «men bolsam söyter edim, büyter edim» deudiñ reti kelmeydi. Ol Twrsekeñe deyingi talay twlğalardıñ da basında bolğan is. Köbisi ekinşi jarlarınan baq tappağan, yağni qayta qayta üylenuge tura kelgen. Sondıqtan aldıñğı ağaları, zamandastarı, inileri siyaqtı el aldındağı jauaptı iske qor boluğa qimağandıqtan osınday auır iske bel budım. Al izdenis degende üy şaruasına qinalğan jayım joq. Men auılda östim. Meniñ anam öte aqıldı kisi bolatın. Qız balanı «sırt adamı» degen tärtippen qay-qaysımızdı da şaruağa sayıs etip tärbieledi. Sol eñbektiñ rahatın äsirese Twrsekeñ kördi dep esepteymin. Al Twrsekeñniñ ortası öte ülken, ärtürli jäne keñ boldı. Eseptey beriñiz: Säbit Mwqanovtıñ üyindegi Märiyam apa bastağan jeñgeleri – bir deñiz. Zamandastarı Serik ağa Qirabaev pen Äliya apay bastağan qwrdastarı – eki deñiz. Jazuşılar odağı – üş deñiz. KazGU wjımı – tört deñiz. Twrsekeñniñ mañayında şäkirt dostarı öte köp boldı. Şäkir Ibıraev pen Qarlığaş, Qwlbek Ergöbekov pen Bayan, Bayanğali men Äliya, Serik Negimovter bastağan şäkirt dostarı – bes deñiz. Şettegi Qıtay, Monğoliya, Resey, Iran, tipti Europa saparlarınan tanısqan, tabısqan jaña dostarı altı deñiz. Oblıstardağı tamır tanıstarı – jeti deñiz. Qwda-jekjattarı – segiz deñiz. Birge tuğan, alıs-jaqın bauırları – toğız deñiz. Osılay-osılay kete beredi. Tipti balalarınıñ özimen qarım-qatınastı bir sanaqqa qosatın bolsañız, onda – on.

 - Sizge deyin ağaydıñ otbasılı bolğanı belgili. Siz ağaydıñ qiın sätterinde kezdesip, ömirlik joldası boldıñız. Osı isiñizdi ol kisiniñ balaları qalay qabıldadı? Ärine, barlığı eseygen azamattar ğoy, sonda da... Ol kisilermen aradağı tereñ tuısqandıq süyispenşilikti sezine alasız ba?

- Twrsekeñ mağan wsınıstı oylamağan jerden jasadı. Bwrınğı joldasın da tanitınmın. Sebebi ğılımi jwmısımnıñ orındalu barısında kelip-ketip jürgende köretinmin. Ol kisi 1994 jılı dünieden ozdı. Marqwm, jaqsı kisi bolatın. Sol 1994 jılı Säken Seyfullinniñ 100 jıldıq mereytoyı qarsañında «Halıq keñesi» gazetinde meniñ «Säken jäne Alaş azamattarı» degen maqalam şıqtı. Osı maqalamnan keyin ol kisi mağan köp şäkirtiniñ biri emes, basqaşa oylı közben qaray bastadı. Bwl maqalanıñ jazılu sebebi öz aldına bölek äñgime. Al balalarına keler bolsaq, olarmen aldın ala kelisken, söylesken. Olar alğaşında qarsı da bolmadı, biraq «aqılmandardıñ» äseri de bolmay qalmadı. Mwnday sätte bir jaq ustupkige barmasa, egoizmin jeñbese, teke-tiresten eşteñe önbeydi. Negizignen ustupkige men bardım deuge boladı. Uaqıt öte kele kimniñ kim ekenin özderi de tüsindi. Qazir jaqsımız. Al biz qosılğannan keyin Twrsekeñ bwrınğı jüris-twrısınan qalğan emes, yağni şığarmaşılığınan, jolsaparlarınan, jiın-toylardan qalğan joq. Bwrınğı ortasınan da qol üzbegenin joğarıda aytıp öttim ğoy. Al balalarımen süyispenşilik mäselesinde wlı Däuren aqköñil, aşıq, jaqsı azamat edi. Twrsekeñnen bwrın qaytıs bolıp ketti. Al qızdarı Gülzada, Nwrzada, kelini Güljan, barlıq nemereleri, şöberelerimen birlesip atqarar, toylaytın, kezdesetin, aralasatın sätterimiz öte köp. Twrsekeñe qatıstı şarualardıñ barlığınan habardar etip otıramın. Keyde birlesip te atqaramız. Bizdiñ bärimiz de ömirdegi, ğılımdağı, qoğamdağı Twrsınbek Käkişevtiñ ornın jaqsı bilemiz. Halıq tanığan eli elegen Twrsekeñ – Twrsınbek Käkişev bir ğana otbasınıñ «menşigi» emes. Bükil iştegi, sırttağı qazaqqa ortaq qoy dep oylaymız!

Nwrbätima Baytwrsın

“The Qazaq Times”