قازاقستاندىقتار  وسى جىل باسىندا بولعان وقيعالاردى كوپكە دەيىن ۇمىتا الماسى انىق. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن ەل جاپپاي ەسەڭگىرەپ قالدى. وسى كەزدە كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىنە ءبارىمىز دە كوز جەتكىزىپ ۇلگەردىك. شەنەۋنىكتەردىڭ دە قارىم قابىلەتى بەلگىلى بولدى.  بەيبىت ميتينگىگە شىققان نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر ۇيىمداسا المادى.  ولار ۇكىمەتكە  ءوز تالاپتارىن جەتكىزۋدىڭ جولىن بىلمەدى. ياعني، شارتتارىن سانامالاپ قويا المادى. سونىڭ كەسىرىنەن بەيبىت باستالعان شەرۋ ماڭىزىن جوعالتىپ، رەتسىز تەكەتىرەسكە، قاقتىعىسقا ۇلاستى.

نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر اراسىندا اۋىزبىرشىلىك پەن حالىقتى باسقاراتىن ءسوز باستايتىن  كوشباسشىلاردىڭ جوقتىعى جاپپاي تارتىپسىزدىككە اكەلدى. مۇنى ارانداتۋشىلار ءوز پايداسىنا جاراتا ءبىلدى. لاڭكەستەر قارۋ-جاراق قولدانۋعا دەيىن بارىپ، حالىقتى وزدەرىنىڭ جاعىنا شىعارۋعا بارىن سالدى.ونىمەن توقتاماي پوليتسيا مەن اسكەريلەردى، جاپ-جاس جاۋىنگەرلەردى ۇرىپ سوقتى. تارتىپسىزدىكتى ۇتىمدى پايدالانعان ۇرى-قارىلار ساۋدا ورتالىقتارى مەن دۇكەندەردەگى مۇلىكتى تالان-تاراجعا سالدى.  ال، ەل باسىنا وسىنداي ءسات تۋعاندا  شەنەۋنىكتەر، اسكەريلەر مەن پوليتسەيلەر ناقتى شەشىم قابىلداپ، قارسى ارەكەت جاساي المادى. مۇنىڭ ءالى تالاي ماقالاعا ارقاۋ بولارى انىق.

«انتيتەررورلىق وپەراتسيا»  ءالى ءجۇرىپ جاتىر. دەسە دە، قازىردىڭ وزىندە  قاراپايىم تۇرعىندار اسىرەسە، قازا تاپقانداردىڭ تۋىستارى ەلدى الاڭداتىپ وتىرعان كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ كۇتەدى. بۇل قاتاردا بىرقاتار حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا بار. ەلگە تەرروريستەردىڭ قالاي كىرگەنى، ولاردىڭ ناقتى سانى، سونداي-اق لاڭكەستەرگە شەتەلدەن ىقپال بولدى ما؟ دەگەن ساۋالدار وبەكتيۆتى تۇردە ءادىل تەرگەۋدى قاجەت ەتەدى. سونىمەن قاتار،  نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ قولىنداعى قارۋدىڭ كوپتىگى دە الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. بۇل ماسەلەنىڭ دە باسى اشىق قالىپ وتىر. ال، تارتىپسىزدىكتەرگە تۇرتكى بولعان كەدەيشىلىكتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سەبەپتەرىن قازىردەن باستاپ تالقىلاۋ كەرەك.

قاقىتىعىسقا دەسترۋكتيۆتى كۇشتەردىڭ ىقپالى بولعانى راس. بىراق، كەدەيلىك، جۇمىسسىزدىق، باعانىڭ ءوسۋى،  ايماقتار شالعايدا اۋىلداردىڭ ەكونوميكالىق  جاعدايى جاپپاي حالىقتى نارازىلىق تانىتۋعا يتەرمەلەدى.

ارينە، قىلمىسكەرلەر مەن  ارانداتۋشىلاردىڭ، راديكالدى ۇيىمدار جەتەكشىلەرىنىڭ ىقپالىنىڭ بولعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. دەگەنمەن، راسىندا بايلار مەن قاراپايىم تۇرعىندار اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تىم الشاقتاپ كەتتى. جوعارىداعىلار بولسا، ونىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ باستارىن اۋىرتقىلارى كەلمەدى. وسىدان بارىپ حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تاپقانى ءىشىپ-جەمىنەن ارتىلمايتىن حالعا جەتتى. نارازى بولعان جۇرتتىڭ الاڭعا شىعۋدان باسقا امالى قالمادى. بولاشاقتا مۇنداي وقيعالاردىڭ  قايتالانۋىنا جول بەرمەس ءۇشىن، الدىمەن ونىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەگەن ءجون. شەرۋگە شىققانداردىڭ دەنى رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى  اۋىلدار مەن قالالاردان، وبلىستاردان كەلگەن. ولاردىڭ جاعدايىن جاقسى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ەگەردە تۇرعىندار  الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىلگەن بولسا، ميتينگكە شىقپاعان بولار ەدى.

كەدەيلىك قازاق قوعامىنىڭ تابيعي جاعدايىنا اينالدى دەسە دە بولادى.  تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ۇكىمەت كەدەيشىلىكپەن كۇرەسىپ، حالىقتىڭ كىرىسىن ارتتىرۋدى، ەڭ تومەنگى جالاقىنى باقىلاۋدىڭ ورنىنا ستاتيستيكانى سويلەتىپ قويدى. جالعان دەرەكتەر مەن ساندار ەلدە مۇلدەم جۇمىسسىزدىق جوق.  سوعان وراي كەدەيشىلىك تە جوق، دەگەندى كورسەتتى.

ۇكىمەت كەدەيشىلىكتى ەسەپتەۋدىڭ بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتە، ەڭ ارتتا قالعان ەلدەردە قولدانىلعان نۇسقاسىن ازىرلەدى. وسى ابدەن ەسكىرگەن «ءابسوليۋتتى تۇجىرىمداماسىن» جازىپ،  ۇيالماستان حالىققا ۇسىندى.   بۇل تۇجىرىمداما ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن 70%-عا جوعارى، ياعني ايىنا 23 111 تەڭگە الاتىن ازاماتتاردىڭ كەدەي ەمەستىگىن، وسىعا سايكەس ولاردىڭ  الەۋمەتتىك كومەك پەن مەملەكەتتىك قولداۋدى سۇراي المايتىنىن قالىپتى جاعداي دەپ سانايدى.

بىراق بۇل اقشاعا سول ادامنىڭ ازىق-تۇلىگىنە، كيىمىنە جەتۋى قاجەت. وعان قوسا، ءبىر جەردە تۇرىپ، وتباسىن اسىراۋى كەرەك. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندا ونداعان جىلدار بويى كەدەيلىك كورسەتكىشى جالپى حالىقتىڭ 3-5% دەڭگەيىندە دەپ كورسەتىلدى. بۇل ەلدەگى 1 ميلليونعا جۋىق ازاماتتى قۇرايدى. بۇكىل دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە  «سالىستىرمالى كەدەيلىك» ۇعىمى قولدانىلادى. مۇنداعى ماقسات كەدەيلەردىڭ سانىن جاسىرۋ ەمەس. قايتا كومەككە مۇقتاج جانداردى تاۋىپ كومەك كورسەتۋدى كوزدەيدى.

ەگەردە  ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ورتاشا جالاقىسىن الىپ ساناساق، وندا  ەل حالقىنىڭ 10%-دان 25%-عا دەيىنگى بولىگىن كەدەي دەپ ساناۋعا بولادى. بىرنەشە مارتە قاقتىعىس بولعان، مۇنايى مەن گازى جوق  ۋكراينانىڭ وزىندە ەڭ تومەنگى جالاقى 6500 گريۆەن نەمەسە 230 اقش دوللارىن قۇرايدى.

ال، باتىستىڭ سانتسيالارىنىڭ ىقپالىندا بولعان رەسەيدە وزىندە بۇل كورسەتكىش 180 دوللارعا جۋىقتادى. ال، قازاقستاندا 130 دوللار.

2022 جىل باستالىسىمەن گاز جانە باسقا دا ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ باعاسىنىڭ نەگىزسىز وسۋىنە حالىق بىردەن قارسى شىقتى. سەبەبى ودان ءارى توزە المادى. ءتاريفتىڭ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ءوسىپ جاتقاندىعى، ۇكىمەتتىڭ باعانى تۇراقتاندىرماق بولعان قيسىنسىز ارەكەتى حالىقتىڭ اشۋ ىزاسىن كەلتىردى. ونىڭ ۇستىنە جۇرت پاندەميادان، سوعان بايلانىستى  بولعان كارانتيندىك شەكتەۋلەردەن دە ابدەن قاجىدى. ناپاقاسىن شاعىن كاسىپكەرلىكتەن تاۋىپ وتىرعان جۇرتشىلىقتان دا مازا كەتتى.ءتىپتى،ەلدى جايلاعان ىندەتتىڭ كەسىرىنەن بيزنەس نىساندارى  بانكروت بولىپ، جابىلىپ تىندى.

قازاقستانداعى كەدەيلىكتىڭ وزىندىك بەت-بەينەسى بار. وعان كوبىنە كوپبالالى وتباسىلار مىسال بولا الدى. ولار جوعارى ءبىلىم الا الماعان، كەرىسىنشە نەسيە مەن قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان. مۇنداي كورىنىس ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا كەزدەسەدى. الايدا، مۇنىڭ وسى اتالعان كلاسسيكالىق مىسالداردان ايىرماشىلىعى جانە بار. ياعني، قازاقستاندا جۇمىسسىزدار عانا ەمەس، جۇمىس ىستەپ، سالىق تولەيتىندەر دە كەدەيلەنىپ بارادى.

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قازاقستان حالىقتىق پارتياسىنىڭ توراعاسى ايقىن قوڭىروۆ: «ءبىز قازاقستانداعى كەدەيلىك پروبلەماسىنا ناقتى ءۇڭىلىپ جاتقان جوقپىز. كەدەيلىك پەن جوقشىلىق - قازاقستاننىڭ باستى ەكونوميكالىق تۇيىتكىل ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. وسىعان باستى ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بىراق ۇكىمەت مۇنى ءالى تۇسىنبەي جاتىر....»، دەپ دابىل قاققان بولاتىن...

ونىڭ پىكىرىنشە، كەدەيشىلىك اۋقىمى وراسان زور جانە ول حالىقتىڭ ەڭبەككە قابىلەتتى بولىگىن قامتيدى، بۇل دەگەنىڭىز شامامەنن 5 ميلليون ەڭبەككە قابىلەتتى ادام. ياعني، بۇكىل جۇمىس كۇشىنىڭ (ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىق) 60%  قۇرايدى. الايدا، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە بولىپ جاتىر. الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، سالىقتى ازايتۋ جوبالارىنىڭ ورنىنا حالىقتىڭ كىرىسىن ازايتاتىن شارالارى باسىمدىققا يە. ماسەلەن،  باعانىڭ ءوسىرۋ، سالىقتى كوتەرۋ، بيزنەستى تەكسەرۋ سياقتى ناۋقاندىق جۇمىستار جۇرتشىلىقتى ابدەن شارشاتتى. سونىمەن قاتار، بجزق-دان ارتىق قاراجاتتى الۋعا قاتىستى جۇيە دۇرىس جاسالماعاندىقتان، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا  جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسى مەن جالعا الۋ اقىسىنىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتىردى.

حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىققا شىعۋىنىڭ تىكەلەي سەبەبى وسى كەدەيلىك ەكەنى قازىر بارىنە ايان. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق، وتكەن جىلى قالا مەن اۋىلداعى كەدەيشىلىك دەڭگەيىنىڭ ەڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى اتىراۋ (9,8 ەسە), مەن ماڭعىستاۋ (3,2 ەسە) وبلىستارىندا بايقالعان. سوندىقتان، شەرۋ مەن  بەيبىت ميتينگىلەردىڭ ءدال وسى ايماقتاردان باستالۋى تەگىن ەمەس. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاننىڭ باتىسىندا جانە وعان قوسا الماتى مەگوپوليسىمەن شەكتەسەتىن الماتى وبلىسىندا  كەرى كەتكەن ەكونوميكانى، تۋىنداعان قيساپسىز الەۋمەتتىك ماسەلەنى جاسىرىپ جابۋ مۇمكىن ەمەس.

وسى ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ باعدارلامالارى، ەڭ الدىمەن، كەدەيشىلىك پەن جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا اسەر ەتەتىن سالالار مەن جوبالاردى قامتۋى كەرەك دەپ وي تۇيەمىز.  ارينە، قازاقستانداعى كەدەيلىكتى «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋمەن» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ جاسىرۋعا بولادى. بىراق بۇل ماسەلەنى ۋشىقتىرا تۇسكەنى بولماسا، كەدەيلىكتەن قۇتقارمايدى. ياعني، جارانىڭ بەتىن جابا تۇرعانمەن بىردەي. سوندىقتان، الەۋمەتتىك ساياساتتى قوزعاعاندا ەڭ الدىمەن، وسىنداي جانجالداردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كەدەيشىلىك پەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىن شەشۋدەن باستاۋ كەرەك. كەدەيلىكتى ءبىر شەشىممەن نەمەسە ءبىر قۇجاتپەن جويۋ مۇمكىن ەمەس. ميتينگكە بەيبىت تالاپتارىن ايتىپ شىققان قازاقستاننىڭ قاراپايىم ازاماتتارىنىڭ دەرلىگى كەدەيشىلىك پەن جوقشىلىق كورگەندەر ەكەنى ءمالىم. ەڭ بولماسا ۇكىمەت وسىدان كەيىن جاعدايدى باعامداپ، ناقتى ىسكە كوشەتىن شىعار دەگەن ءۇمىت بار.

A+Analytics, ءشارىپ يشمۇحامەدوۆ