Qazaqstandıqtar  osı jıl basında bolğan oqiğalardı köpke deyin wmıta alması anıq. Bwrın mwndaydı körmegen el jappay eseñgirep qaldı. Osı kezde küştik qwrılımdar men qauipsizdik qızmetiniñ qanday deñgeyde ekendigine bärimiz de köz jetkizip ülgerdik. Şeneunikterdiñ de qarım qabileti belgili boldı.  Beybit mitingige şıqqan narazılıq bildiruşiler wyımdasa almadı.  Olar ükimetke  öz talaptarın jetkizudiñ jolın bilmedi. YAğni, şarttarın sanamalap qoya almadı. Sonıñ kesirinen beybit bastalğan şeru mañızın joğaltıp, retsiz teketireske, qaqtığısqa wlastı.

Narazılıq bildiruşiler arasında auızbirşilik pen halıqtı basqaratın söz bastaytın  köşbasşılardıñ joqtığı jappay tärtipsizdikke äkeldi. Mwnı arandatuşılar öz paydasına jarata bildi. Lañkester qaru-jaraq qoldanuğa deyin barıp, halıqtı özderiniñ jağına şığaruğa barın saldı.Onımen toqtamay policiya men äskerilerdi, jap-jas jauıngerlerdi wrıp soqtı. Tärtipsizdikti wtımdı paydalanğan wrı-qarılar sauda ortalıqtarı men dükenderdegi mülikti talan-tarajğa saldı.  Al, el basına osınday sät tuğanda  şeneunikter, äskeriler men policeyler naqtı şeşim qabıldap, qarsı äreket jasay almadı. Mwnıñ äli talay maqalağa arqau boları anıq.

«Antiterrorlıq operaciya»  äli jürip jatır. Dese de, qazirdiñ özinde  qarapayım twrğındar äsirese, qaza tapqandardıñ tuıstarı eldi alañdatıp otırğan köptegen swraqtarğa jauap kütedi. Bwl qatarda birqatar halıqaralıq qauımdastıq ta bar. Elge terroristerdiñ qalay kirgeni, olardıñ naqtı sanı, sonday-aq lañkesterge şetelden ıqpal boldı ma? degen saualdar ob'ektivti türde ädil tergeudi qajet etedi. Sonımen qatar,  narazılıq bildiruşilerdiñ qolındağı qarudıñ köptigi de alañdauşılıq tuğızıp otır. Bwl mäseleniñ de bası aşıq qalıp otır. Al, tärtipsizdikterge türtki bolğan kedeyşiliktiñ äleumettik-ekonomikalıq sebepterin qazirden bastap talqılau kerek.

Qaqıtığısqa destruktivti küşterdiñ ıqpalı bolğanı ras. Biraq, kedeylik, jwmıssızdıq, bağanıñ ösui,  aymaqtar şalğayda auıldardıñ ekonomikalıq  jağdayı jappay halıqtı narazılıq tanıtuğa itermeledi.

Ärine, qılmıskerler men  arandatuşılardıñ, radikaldı wyımdar jetekşileriniñ ıqpalınıñ bolğanın jasıruğa bolmaydı. Degenmen, rasında baylar men qarapayım twrğındar arasındağı äleumettik teñsizdik tım alşaqtap ketti. Joğarıdağılar bolsa, onıñ sebebine üñilip bastarın auırtqıları kelmedi. Osıdan barıp halıqtıñ basım böliginiñ tapqanı işip-jeminen artılmaytın halğa jetti. Narazı bolğan jwrttıñ alañğa şığudan basqa amalı qalmadı. Bolaşaqta mwnday oqiğalardıñ  qaytalanuına jol bermes üşin, aldımen onıñ sebep-saldarın zerttegen jön. Şeruge şıqqandardıñ deni respublikanıñ tükpir-tükpirindegi  auıldar men qalalardan, oblıstardan kelgen. Olardıñ jağdayın jaqsı dep aytuğa kelmeydi. Egerde twrğındar  äleumettik twrğıdan qamtamasız etilgen bolsa, mitingke şıqpağan bolar edi.

Kedeylik qazaq qoğamınıñ tabiği jağdayına aynaldı dese de boladı.  Täuelsizdik alğalı beri ükimet kedeyşilikpen küresip, halıqtıñ kirisin arttırudı, eñ tömengi jalaqını baqılaudıñ ornına statistikanı söyletip qoydı. Jalğan derekter men sandar elde müldem jwmıssızdıq joq.  Soğan oray kedeyşilik te joq, degendi körsetti.

Ükimet kedeyşilikti esepteudiñ bwrınğı keñestik keñistikte, eñ artta qalğan elderde qoldanılğan nwsqasın äzirledi. Osı äbden eskirgen «absolyutti twjırımdamasın» jazıp,  wyalmastan halıqqa wsındı.   Bwl twjırımdama eñ tömengi künköris deñgeyinen 70%-ğa joğarı, yağni ayına 23 111 teñge alatın azamattardıñ kedey emestigin, osığa säykes olardıñ  äleumettik kömek pen memlekettik qoldaudı swray almaytının qalıptı jağday dep sanaydı.

Biraq bwl aqşağa sol adamnıñ azıq-tüligine, kiimine jetui qajet. Oğan qosa, bir jerde twrıp, otbasın asırauı kerek. Osınıñ nätijesinde Qazaqstanda ondağan jıldar boyı kedeylik körsetkişi jalpı halıqtıñ 3-5% deñgeyinde dep körsetildi. Bwl eldegi 1 millionğa juıq azamattı qwraydı. Bükil damığan elderdiñ özinde  «salıstırmalı kedeylik» wğımı qoldanıladı. Mwndağı maqsat kedeylerdiñ sanın jasıru emes. Qayta kömekke mwqtaj jandardı tauıp kömek körsetudi közdeydi.

Egerde  azamattardıñ köpşiliginiñ ortaşa jalaqısın alıp sanasaq, onda  el halqınıñ 10%-dan 25%-ğa deyingi böligin kedey dep sanauğa boladı. Birneşe märte qaqtığıs bolğan, mwnayı men gazı joq  Ukrainanıñ özinde eñ tömengi jalaqı 6500 griven nemese 230 AQŞ dolların qwraydı.

Al, batıstıñ sanciyalarınıñ ıqpalında bolğan Reseyde özinde bwl körsetkiş 180 dollarğa juıqtadı. Al, Qazaqstanda 130 dollar.

2022 jıl bastalısımen gaz jäne basqa da energiya közderiniñ bağasınıñ negizsiz ösuine halıq birden qarsı şıqtı. Sebebi odan äri töze almadı. Tariftiñ köz ilespes jıldamdıqpen ösip jatqandığı, ükimettiñ bağanı twraqtandırmaq bolğan qisınsız äreketi halıqtıñ aşu ızasın keltirdi. Onıñ üstine jwrt pandemiyadan, soğan baylanıstı  bolğan karantindik şekteulerden de äbden qajıdı. Näpaqasın şağın käsipkerlikten tauıp otırğan jwrtşılıqtan da maza ketti.Tipti,eldi jaylağan indettiñ kesirinen biznes nısandarı  bankrot bolıp, jabılıp tındı.

Qazaqstandağı kedeyliktiñ özindik bet-beynesi bar. Oğan köbine köpbalalı otbasılar mısal bola aldı. Olar joğarı bilim ala almağan, kerisinşe nesie men qarızğa belşesinen batqan. Mwnday körinis elimizdiñ barlıq aymağında kezdesedi. Alayda, mwnıñ osı atalğan klassikalıq mısaldardan ayırmaşılığı jäne bar. YAğni, Qazaqstanda jwmıssızdar ğana emes, jwmıs istep, salıq töleytinder de kedeylenip baradı.

Osıdan bir jıl bwrın Qazaqstan halıqtıq partiyasınıñ törağası Ayqın Qoñırov: «Biz Qazaqstandağı kedeylik problemasına naqtı üñilip jatqan joqpız. Kedeylik pen joqşılıq - Qazaqstannıñ bastı ekonomikalıq tüyitkil mäselesi bolıp tabıladı. Osığan bastı män beruimiz kerek. Biraq ükimet mwnı äli tüsinbey jatır....», dep dabıl qaqqan bolatın...

Onıñ pikirinşe, kedeyşilik auqımı orasan zor jäne ol halıqtıñ eñbekke qabiletti böligin qamtidı, Bwl degeniñiz şamamenn 5 million eñbekke qabiletti adam. YAğni, bükil jwmıs küşiniñ (ekonomikalıq belsendi halıq) 60%  qwraydı. Alayda, bizde bäri kerisinşe bolıp jatır. Äleumettik kömek körsetu, jaña jwmıs orındarın aşu, salıqtı azaytu jobalarınıñ ornına halıqtıñ kirisin azaytatın şaraları basımdıqqa ie. Mäselen,  bağanıñ ösiru, salıqtı köteru, biznesti tekseru siyaqtı nauqandıq jwmıstar jwrtşılıqtı äbden şarşattı. Sonımen qatar, BJZQ-dan artıq qarajattı aluğa qatıstı jüye dwrıs jasalmağandıqtan, elimizdiñ köptegen qalaları men oblıs ortalıqtarında  jıljımaytın mülik bağası men jalğa alu aqısınıñ ösuine äkelip soqtırdı.

Halıqtıñ jappay narazılıqqa şığuınıñ tikeley sebebi osı kedeylik ekeni qazir bärine ayan. Resmi derekterge süyener bolsaq, ötken jılı qala men auıldağı kedeyşilik deñgeyiniñ eñ ülken ayırmaşılığı Atırau (9,8 ese), men Mañğıstau (3,2 ese) oblıstarında bayqalğan. Sondıqtan, şeru men  beybit mitingilerdiñ däl osı aymaqtardan bastaluı tegin emes. Atap aytqanda, Qazaqstannıñ batısında jäne oğan qosa Almatı megopolisimen şektesetin Almatı oblısında  keri ketken ekonomikanı, tuındağan qisapsız äleumettik mäseleni jasırıp jabu mümkin emes.

Osı aytılğandardı qorıtındılay kele, ekonomikanı sauıqtıru bağdarlamaları, eñ aldımen, kedeyşilik pen jwmıssızdıqtı azaytuğa äser etetin salalar men jobalardı qamtuı kerek dep oy tüyemiz.  Ärine, Qazaqstandağı kedeylikti «özin-özi jwmıspen qamtumen» degendi jeleu etip jasıruğa boladı. Biraq bwl mäseleni uşıqtıra tüskeni bolmasa, kedeylikten qwtqarmaydı. YAğni, jaranıñ betin jaba twrğanmen birdey. Sondıqtan, äleumettik sayasattı qozğağanda eñ aldımen, osınday janjaldardıñ aldın alu üşin kedeyşilik pen jwmıssızdıq mäselelerin şeşuden bastau kerek. Kedeylikti bir şeşimmen nemese bir qwjatpen joyu mümkin emes. Mitingke beybit talaptarın aytıp şıqqan Qazaqstannıñ qarapayım azamattarınıñ derligi kedeyşilik pen joqşılıq körgender ekeni mälim. Eñ bolmasa ükimet osıdan keyin jağdaydı bağamdap, naqtı iske köşetin şığar degen ümit bar.

A+Analytics, Şärip Işmwhamedov