Sarap: Derjavalardıñ Qazaqstandağı bäsekesi küşeyedi

Eldegi twraqtılıqtı qamtamasız etu üşin resmi biliktiñ swranısı boyınşa Wjımdıq Qauipsizdik Şart Wyımınıñ äskerleri Qazaqstanğa kirdi. Toqaev adminstraciyasınıñ Almatıdağı basbwzarlardı wyımdasqan «terrorlıq» jäne «bandalıq toptar» dep atauı, äri elde terrorizmge qarsı küres nauqanın bastauı WQŞW äskeriniñ elge kiruine qwqıqtıq şart tüzdi. Osılayşa, Qazaqstannıñ işki mäselesi birşama auqımdı geosayasi masştabqa köterildi, bwl öz  kezeginde bizde müddelik baylanıstarı joğarı Reseydi qamtığan birneşe derjava ortasındağı bäsekelestikti de küşeytui mümkin.

Wyımnıñ özge müşelerinen ondap, jüzdep jiberilse, Reseyden  eki mıñnan astam äsker Qazaqstanğa kirdi. WQŞW äskeriniñ kirui Qazaqstandağı, soğan ilese Ortalıq Aziyadağı Resey ıqpalın arttırarı sözssiz. Osı twsta geostrategiyalıq müddeleri boyınşa Orta Aziyada Reseymen bäsekelesip kele jatqan Qıtay, Türkiya jäne özge de derjavalardıñ Qazaqstandağı jağdayğa jiti män berip otırğanı da ayqın körindi.

Sonıñ dälelin bılay aytıp körelik:

• 8 qañtarda Türkiya prezidenti Rejep Tayıp Erdoğan Qazaqstan prezidenti Qasım-Jomart Toqaevpen telefon arqılı söylesip, eldegi jağdayğa basa män berip otırğanın ayttı. Eki el arasındağı ıntımaqtastıq qayta-qayta söz etildi; Tipti, Türkiya tarabı jağdaydı retteu boyınşa täjiribelerimen bölisip, tehnikalıq kömek körsetuge dayın ekenin bildirdi;
• 7 qañtar türik SİM basşısı Mevlüt Çavuşoğlu qazaqstandıq äriptesi Mwhtar Tileuberdige qoñırau şalıp, Qazaqstanda bolıp jatqan mäseleler boyınşa söylesti;
• Türkiya Mäjilisiniñ törağası Mwstafa Şentop ta qazaqstandıq äriptesi Nwrlan Nığımatulinmen telefon arqılı söylesti;
• Türkiya qorğanıs ministri de Qazaqstanğa qatıstı mälimdeme jasap, «qazaq halqı qiındıqtardı eñserip şığadı» degenge jaqın lebiz bildirdi;
• 7 qañtarda Qıtay SİM tarabı mälimdeme jasap, Qazaqstanğa jağdaydı twraqtandıru üşin barlıq qajetti kömek wsınuğa dayın ekenin bildirdi;
• 10 qañtarda Qıtay SİM basşısı Uañ I QR SİM jetekşisi M.Tileuberdimen telefonda söylesti;
• 10 qañtarda Qıtay basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin) men Belarus' prezidenti Lukaşenok arasındağı söylesude de WQŞW äskerleriniñ Qazaqstanğa kirui jäne Qazaqstandağı jağday söz boldı.
• 10 qañtarda EO-nıñ Qazaqstandağı ökildigi mälimdeme jasap, eldegi dağdarıstı şeşuge qolğabıs etuge dayın ekenin jetkizdi;
• Al, Resey prezidenti Putin men Qazaqstan prezidenti Toqaev osı künder arasında birneşe ret söylesti. Türik aqparat qwraldarı «Putin Toqaevpen köp märte söylesip ketti» dep jazıp jattı.
• AQŞ memlekettik hatşısı WQŞW äskerleriniñ Qazaqstanğa kiruine baylanıstı alañdauşılıq bildirgen sıñaydağı mälimdeme jasadı.

Bwlar derlik müddeli derjavalardıñ Qazaqstanğa basa nazar audarıp otırğanın körsetti. Endi bwlardı jeke-jeke taldap körelik.

Türkiya

Qazaqstandağı jağdayda basa män bergen eldiñ biri Türkiya boldı. Türik jetekşileriniñ Qazaqstandağı äriptesterimen söylesu kezinde eki eldiñ ıntımaqtastığı, Türki Memleketteri Wyımınıñ mañızdılığı jäne dostıq-bauırlastıq qatınastar köbirek söz boldı. Türkiya tarabı öziniñ barlıq qoldan kelgen kömegin beruge dayın ekenin jetkizip jattı.

11 qañtarda ötken Türki Memleketter wyımınıñ SİM basşıları arasındağı onlayn samitte de Qazaqstandağı jağday mañızdı taqırıptıñ biri boldı. Mevlut Çavuşoglu sözinde türki älemniñ ortaq ülken otbası ekenin ayta kelip, Qazaqstandağı sekildi mäselelerdi ortaq şeşuge wmtılu kerek degen sıñay tanıttı, äri onday mäselelerde TMW-nıñ qolaylı platforma bolatının da söz etti.

Türkiya Taulı-Qarabaq soğısınan keyin Kaspiydiñ şığısındağı türki tildes memleketterge ıqpal küşin arttırudıñ qarqındı qadamdarına kiristi. Ötken küzde ğana Türki tildes memleketteri keñesi wyımğa aynalıp, bwl wyımdağı Türkiyanıñ köşbasşılıq orını da körine bastağan edi. Qazaqstandağı jäne özge orta aziyalıq elderdegi ekonomikalıq salımı az bolğanımen Ankara aymaqtağı eldermen qorğanıs salasındağı jäne mädeni almasu jağındağı baylanıstardı qarqındı damıtıp keledi.

Bwdan tıs Auğanstandağı jağdayğa baylanıstı, ondağı äskeri qimıldarğa Türkiyanıñ qatısa bastauına ilese de Türkiya Orta Aziyadağı strategiyalıq qadamdarın alğa bastırıp, öñirge äser etuge talasqan üş negizgi küştiñ birine aynalğan edi. Türkiya bwl barısta öziniñ aymaqtağı Qazaqstan, Özbekstan, Qırğızstan jäne Türkimenstan sekildi eldermen tarihi-mädeni baylanıstarın da alğa tartıp otırdı.

Qıtay

Qıtay da Qazaqstanda bolıp jatqan mäselege qatıstı ünsiz qalğan joq. 7 qañtarda Qıtay SİM-iniñ baspasöz ökili Uañ Venbiñ Beyjiñniñ közqarası turalı mälimdemesinde «sırtqı küşterdiñ Qazaqstanda maqsattı äleumettik tolqu tudırıp, zorlıq-zombılıq pen arandatu wyıstıruına batıl qarsı twratının» basa belgilep, Qazaqstanğa barlıq qajetti kömekti körsetuge dayın ekenin jetkizgen edi. Bwl mälimdemeniñ özide belgili geosayasi mänge ie ekeni anıq.

Qazaqstanda Qıtaydıñ da salmaqtı strategiyalıq müddesi bar. Alğaşqı narazılıq kezinde batıstağı Qıtay investiciyası bar mwnay ken orındarınıñ jwmısşıları da narazılıqqa qıtıstı. Bwl jağday Qıtay tarabın alañdatpay qoymaydı. Ol ğana emes, Qıtay basşısı Şi Jinpiñniñ (Si Czin'pin) «Bir beldeu, bir jol» attı globaldıq jobası alğaş 2013 jılı Qazaqstanda wsınğan äri bwl jobada Qazaqstannıñ mañızı asa joğarı. Qıtaydıñ özine tasımaldaytın mwnay-gaz qwbırları Qazaqstan arqılı Şıñjañğa kiretinin aytpağan künde ed, mañızdı sauda jolı da Qazaqstan arqılı Orta Aziyağa, arı qaray özge elder men aymaqtarğa jalğasadı.

Qıtaydıñ Qazaqstandağı jağdayğa basa nazar audaruınıñ tağı bir sebebi Şıñjañ mäselesine de baylanıstı. Şıñjañğa bolğan Qazaqstan äseri Qıtay üşin asa sezimtal taqırıp. Ondağı az sandı wlttarğa, äsirese qazaqtarğa jasalıp jatqan qısımdar qazaq qoğamında ünemi köterilip keledi. Tipti, Qazaqstandağı Qıtay elşiliginiñ aldında jüzdegen künge jalğasqan narazılıq akciyası tolastağan emes. Qazaqstanda wyğır diasporasınıñ ömir süretini de Qıtay üşin köñil bwrmasa bolmaytın taqırıp.

WQŞW qwramında Resey tañdaulı sarbazdarın Qazaqstanğa jiberetini mälim bolğannan keyin Qıtay basşısı da birden Qazaqstandağı jağdayğa qatıstı wstanımın jariya etti. Al, 10 qañtar küni Qıtay SİM basşısı Uañ I Qazaqstan sırtqı ister ministri Mwhtar Tileuberdimen telefon arqılı söylesti. Bwl söylesuler men mälimdemeler kezinde Qıtay tarabı QR prezidenti Toqaevtıñ Beyjiñdegi Qısqı Olimpiada oyındarınıñ aşılu räsimine qatısuğa şaqırğanı da bayqaldı. Bwl da Qıtaydıñ özindik müddelerin alğa jıljıtu üşin äreket etip otırğanın körsetti.

Batıspen qarım-qatınastıñ naşarlauı Qıtay men Reseydi jaqındata tüskeni ras. Degenmen, Ortalıq Aziya boyınşa Mäskeu men Beyjiñ bäsekeles bolıp qala beredi. Qazaqstandağı jağdaydı jäne WQŞW äskeriniñ Qazaqstanğa kiruine qatıstı mäseleni Qıtay basşısı Şi Jinpiñniñ Putinmen emes, Lukaşenkomen talqılauı da ülken mänge ie, tipti diplomatiyalıq mäni bar maqsattı jüris deuge boladı.

Bwdan bir jıldan astam uaqıt bwrın elinde öziniñ biligine qarsı tolqular bolğan Lukaşenko Qazaqstandağı jağday boyınşa belsendi mälimdeme jasağan, äri WQŞW küşteriniñ jiberiluine de belsendilik tanıtqan lider boldı. Bwl arada biz Lukaşenok men Nazarbaev ara qatınasınıñ tığız bolıp kelgeni, Putin soñğı kezde Toqaevqa köbirek nazar audaruı sındı eki tüyindi de eskeruge tiispiz. Qazaqstanda dürbeleñ bastaludan birer kün bwrın ğana Lukaşenko Nazarbaevpen telefon arqılı söylesken. Osıdan keyin barıp«Nege Putinnen emes?» degen swraqqa jauap tabılatınday. Qazaqstandağı jağdaydı tolıq tüsinu üşin Qıtay basşısına Belarus' prezidentinen qolaylı adam bolğan joq. Onıñ üstine Qazaqstanğa basım köp äsker jiberip otırğan Mäskeudegi äriptesimen bwl şepte bäsekeles bolıp qaldı. Mümkin bwl söylesude Si Lukaşenkodan Qazaqstannıñ joğarı bilik elitası işindegi bizge de jwmbaq bolıp otırğan keybir jağdaylardı swrap bilgen bolar.

Batıs

Eldegi kürdeli jağdayğa baylanıstı prezident Toqaev strategiyalıq, ekonomikalıq mañızı bar nısandardı äskeri küşpen qorğauğa aluğa bwyrıq bergen edi. Bwlardıñ qatarında älemdegi asa mañızdı mwnay ken orındarınıñ biri sanalatın «Teñiz mwnay ken orını» da bar. Al, Atırau äkimdiginiñ resmi mälimdemesinde atalğan ken ornın äskeri küzetke aluğa WQŞW küşteriniñ qatıstırılmağanın basa belgilep ketti.

Elde twraqsızdıq ornağan twsta Teñiz mwnay kenine basa män berilui beker emes. Bwl Qazaqstan mwnay öndirisi men eldiñ jalpı ekonomikasına tikeley äser etetin nısan. Onda Qazaqstan-AQŞ birlesken «Teñiz Şevron mwnay kompaniyası» jwmıs isteydi, onıñ üstine ken öndirisiniñ 25 payızı AQŞ-qa tiesili Exxon Mobil kompaniyasına tän, azdağan böligi reseylik «Lukoyl»-ğa, basım köp böligine Qazaqstan mwnay kompaniyaları ielik etedi. Atırau äkimdiginiñ resmi mälimdemesinde WQŞW küşteriniñ bwl nısandı qorğauğa qatıspağanın basa belgilep aytqanı da sondıqtan.

Qazaqstannıñ paydalı qazbaların igeru salasında Batıs elderiniñ kapitalı basımdıqqa ie. Äsirese, Britaniya, Niderlandı, AQŞ jäne Germaniya sekildi elderdiñ investiciyası köbirek. Bwl salada Qıtay investiciyası jıl sayın ösip kele jatqanımen jalpı jağınan alğanda basımdıqqa ie emes. Mine sondıqtan da, EO-nıñ Qazaqstandağı ökildigi 10 qañtarda mälimdeme jasap, Qazaqstan EO-nıñ mañızdı seriktesi ekenin jäne EO Qazaqstanğa qazirgi dağdarıstı şeşuge, qiındıqtı eñseruge qolğabıs etuge dayın ekenin jetkizdi.

Al AQŞ bolsa, köpşilik habardar bolı, memlekettik hatşısı Antoni Blinken WQŞW kontentteriniñ Qazaqstanğa kiruine alañdağan sıñaydağı pikir bildirdi.

Resey

Resey taqırıbınan aytudıñ özi artıq bolatınday. Mäskeu bwl jolı Ortalıq Aziyadağı ıqpalın arttıruda asa mañızdı äri özine wpay beretin qadamdı jasay aldı. Orıstıñ türli basılımdarı Qazaqstan turalı ne bir qisındı-qisınsız sözderdi qarşa borattı. «Osı orayda Qazaqstandı Resey qwramına qosıp alayıq» deytin radikal «sayasatkerleri» de boldı. Orıs BAQ-ı Türkiya men Äzirbayjandağı qoğamdıq pikir soñğı aptada Qazaqstan taqırıbına aynalğanına da män berip jattı. Onda aytılğan «Türki Memleketteri wyımı Qazaqstanğa äsker jiberui kerek» degen beyresmi pikirlerdiñ özi reseylik sarapşılardıñ şımbayına batıp ketti.

Tüyin

Qazaqstandağı bolğan kürdeli jağday tek eli işine ğana emes, irgeles aymaqtar men elderge de türi äser beretini sözssiz. Qazaqstan sındı bay şikizat öndirisindegi el derjavalardıñ nazarında ekeni o bastan belgili. Biraq, qazirgi jağday bizge müddeli sırtqı küşterdiñ bäsekesin bir satı joğarı deñgeyge köterdi. Olardı alañdatatın swraq – Qazaqstan öz ieligindegi uran, metall, mwnay, gaz t.b. resurstardı jetkizude kimge basımdıq beredi, endigi mäsele osında bolsa kerek. Qazaqstannıñ kelesi bir tarapqa şikizat közi bolıp ketpes üşin barlıq müddeli taraptar talas jürgizedi. Bwl öz retinde Qazaqstandağı işki sayasi jağdayğa da äser etui bek mümkin.

The Qazaq Times