جاقىن جىلدارى قىتاي مەن اقش اراسىنداعى ستراتەگيالىق باسەكەلەستىك شىعىس ازيا-باتىس تىنىق مۇحيتى ايماعىنان وڭتۇستىك ازياعا دەيىن كەڭەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە اۋعانستان ماسەلەسى بويىنشا ءتيىستى ەلدەردىڭ ستراتەگيالىق قاتىناستارىنا اسەر ەتەدى جانە قىتايدىڭ اۋعانستانداعى مۇددەلەرىنە اسەر ەتتى جانە ستراتەگيالىق وزگەرىسكە الىپ كەلدى. مۇددە- ەگەر ەل باسقا ەلگە قاتىستى سىرتقى ساياساتتى تۇجىرىمداسا، ول الدىمەن ءوز ەلىنىڭ باسقا ەلدە قانداي مۇددەلەرى بار ەكەنىن، نەگىزگى، ماڭىزدى جانە قوسالقى مۇددەلەرى قانداي ەكەنىن ناقتىلاپ، ساياساتتىڭ ماقساتتارى، قەجەتتى رەسۋرستارى مەن ىسكە اسىرۋ ادىستەرىن انىقتاۋى كەرەك.

قىتايدىڭ اۋعانستانداعى مۇددەلەرى تۋرالى ماسەلەگە ورالساق. قىتاي حالىقارىلق قاتىناستار ساراپشىلارىنىڭ مىناداي پايىمدامالارىن كورسەتۋگە بولادى. قىتايلىق زەرىتتەۋشى چجاو حۋاشەن ءوز زەرىتتەۋىندە بالاي دەپ پايىمداعان: « شىڭجاڭنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى قىتايدىڭ اۋعانستان ساياساتىنىڭ ماڭىزى بولىپ تابىلادى. شىنجاڭ ماسەلەسىندە «شىعىس تۇركىستان» - ونىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتەتىن ەڭ ۇلكەن ىشكى قاۋىپ، ال اۋعانستان - ەڭ ۇلكەن سىرتقى قاۋىپ. «شىعىس تۇركىستان »ۇيىمى مەن تاليبان مەن ال -كايدا. بايلانىستا»[1]. تانىمال زەرىتتەۋشى فۋ يۋحونگ زەرىتتەۋىندە: « اۋعانستانداعى «ءۇش كۇش» (تەرروريستىك كۇشتەر (تەرروريزم), ۇلتتىق سەپاراتيستىك كۇشتەر (سەپاراتيزم), ءدىني ەكسترەميستىك كۇشتەر (ەكسترەميزم)) قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەدى، ال اۋعانستانمەن شەكارالاس ايماقتاردا دايىندالعان «شىعىس تۇركىستان» سەپاراتيستەرى باتىس قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەڭ ۇلكەن قاۋىپ، ەگەر اۋعان تالىپتەرى بيلىككە قايتا ورالسا نەمەسە اۋعان ۇكىمەتى ءالسىز كۇيدە قالا بەرسە، «شىعىس تۇركىستان» ەلەمەنتتەرى اۋعانستاندى پايدالانا الاتىنداي اۋعانستان تاليباندارى، ءال -كايدا جانە باسقا دا بۇلىكشى قارۋلى جانە زورلىق -زومبىلىق تەرروريستىك توپتاردىڭ قولداۋ الۋى مۇمكىن، قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن بازا رەتىندە قالۋدان ساقتانۋ كەرەك [2]». قىتاي زەرىتتەۋشىلەرىنىڭ بۇل پايىمداماسى تەك ءبىر جاقتى فاكتور.

كەيىنگى زەرىتتەۋشىلەر ەكىنشى فاكتوردى بىرگەر ەسكەرۋ كەرەكتىگىن پايىمدادى، قىتايدىڭ اۋعانستانداعى ماڭىزدى مۇددەسىنىڭ ەكىنشى جاعى - ەكونوميكالىق مۇددە، ياعني اۋعانستاننىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتارىن پايدالانىپ، نارىققا شىعۋ- «بەلدەۋ جانە جول»، «قىتاي-پاكىستان ەكونوميكالىق ءدالىزى» جانە ورتالىق ازيا-وڭتۇستىك ازيامەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق، رەسۋرستىق جانە ەنەرگەتيكالىق دامۋ[3].

  اقش اسكەرى اۋعانستاننان بىرتىندەپ شەگىنگەنەن كەيىن، تاليباندار قايتا ورالىپ بيلىككە كەلدى، دەگەنمەن ەل ىشىندە بىرقاگشا توپتار تاليبانعا قارىسى سوعىس اشاتىنىن جاريا ەتتى. قىتاي ەسەپتى ەرتە سوقتى، قىتاي زەرىتتەۋشىسى بىلاي دەپ باياندادى: « «تاليبان» اسكەري ارتىقشىلىعىن مىقتاپ الادى جانە قىتاي، رەسەي جانە يران سياقتى كورشىلەس دەرجاۆالارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولادى، ءتىپتى ولار قىتايمەن «ءوزارا پايدا مەن جەڭىسكە» جەتۋ ءۇشىن «بەلدەۋ مەن جول» جوسپارىنا قوسىلۋدى قاراستىرۋى مۇمكىن. اۋعانستان «ەكونوميكالىق قالپىنا كەلۋگە» قول جەتكىزەدى. بىراق تاعى دا ايتا كەتەرىم بۇل ەڭ جاقسى بولجام [4]».

2021 جىلى 28 شىلدەدە قحر مەملەكەتتىك كەڭەسشى جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي تيانتسزيندە اۋعانستاننىڭ تاليبان ساياسي كوميتەتىنىڭ باسشىسى بالادارمەن جانە ونىڭ گرۋپپاسىمەن كەزدەستى. ۆان ي قىتايدىڭ اۋعانستاننىڭ ەڭ ۇلكەن كورشىسى ەكەنىن جانە اۋعانستاننىڭ ەگەمەندىك تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن قۇرمەتتەيتىنىن، اۋعانستاننىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋدى ۇستاناتىنىن جانە بارلىق اۋعان حالقىنا باعىتتالعان دوستىق ساياساتتى ۇستاناتىنىن ايتتى[5].

بۇندا قىتاي ەرتە ءتۇسپال جاسادى، ەگەر اۋعانستاندا قايتادان سوعىس باستالسا، اقش اسكەري قارۋلى كۇشىن جالعاسى شەگىنىۋىن ۇزارتۋى مۇمكىن، ەگەر امەريكا بۇكىلدەۋ شەگىنسە قىتاي مەن رەسەي اۋعانستان ءۇشىن قارجى جانە جۇمىس كۇشىن جۇمساپ دامىتۋعا مىندەتتەمە ارقالاۋعا دايىنبا ؟ -دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەگەر اۋعانستانداعى وزگەرىستەر قىتايدىڭ شىڭجاڭنىڭ تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتپەسە، قىتاي اۋعانستاننىڭ ءىس -ارەكەتىن مۇقيات باقىلاپ وتىرۋى مۇمكىن.  يران اۋعانستاندا شيىتتەردىڭ كەيبىر قارۋلى كۇشتەرىن قولداۋ كورسەتۋى مۇمكىن. بۇل اقش مۇددەسىنە ءتيىمدى ەمەس. بۇندا جانەدە ءبىر تەروريزىمنەن ساقتانۋشى وڭىردەگى بەلدى ويىنشى ءۇندىستاندى دا ايتا كەتۋ كەرەك، پاكيستان مەن ءۇندىستان اراسىنداعى ەجەلدەن بار شيەلەنىسكە جاڭا باعا بەرۋشى تالىپتەردىڭ كەلۋى كەرەكبە ؟ بۇل سۇراقتار كازىرگى وسى اتلعان ەلدەردىڭ سىرتقى ستراتەگيالىق ورگاندارىنىڭ ويلاناتىن باستى ماسەلەسى.

 

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

  1. 赵华胜：《中国与阿富汗———中国的利益、立场与观点》，《俄罗斯研究》２０１２年第５期。
  2. 富育红：《对中国进一步介入阿富汗问题的思考》，《国际关系研究》２０１４年第５期。
  3. 朱永彪、魏丽珺：《周边大国博弈背景下的巴阿局势》，《南亚研究》２０１８年第４期。
  4. 腾讯网新闻. 阿富汗局势突变，中国外交部罕见要求公民尽早撤离，大战一触即发. 网络资源: https://new.qq.com/rain/a/20210624a08weh00
  5. قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي سايتى：https://www.fmprc.gov.cn/web/wjbzhd/t1895584.shtml.

ساراپشى: قانات قاحار، 

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى

The Qazaq Times