اۋداندار نە ءۇشىن بىرىكتىرىلدى؟

وبلىستار مەن اۋدانداردىڭ بىرىكتىرىلۋى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستاپقى ون جىلىنداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. سودان بەرى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، بۇرىنعى اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرۋ شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءالى وزەكتى ماسەلە رەتىندە كوتەرىلەدى. بەلسەندى ازاماتتار مۇنى شەكاراداعى ەلدىڭ اۋىلدان ۇدەرە كوشۋىنە سەبەپ بولدى دەپ ەسەپتەيدى. ءبىز اۋدانداردى بىرىكتىرۋ نە ءۇشىن جۇرگىزىلگەنىن، قالاي بولعانىن جانە ول قانداي ناتيجە بەرگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا (سول كەزدە اۋدان اكىمى) بولعان اداممەن جانە ەكونوميست مامانمەن تىلدەسىپ، پىكىرىن تىڭدادىق.

«التى-جەتى اي ەڭبەكاقى المادىق»

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى 1997 جىلعا دەيىن ءۇش جىل كولەمىندە بۇرىنعى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تۇردى. سول جىلى باسقارىپ وتىرعان اۋدانىن اقسۋاتپەن قوسۋعا اتسالىسىپ، ءوزى جاڭا قۇرىلعان اۋداننىڭ اكىمى بولىپ قايتا تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتە بەس جىل ىستەدى.

– پرەزيدەنت جارلىعى شىعىپ، رەسپۋبليكادا كوپتەگەن اۋدان بىرىكتى عوي. ءبىزدىڭ وبلىستىڭ وزىندە بىرىكپەگەن اۋدان كەمدە-كەم: ءۇرجار مەن ماقانشى، تارباعاتاي مەن اقسۋات، مارقاكول مەن كۇرشىم، كاتونقاراعاي مەن ۇلكەن نارىن، كوكپەكتى مەن سامار، ۇلان مەن تاۆريا، اياگوز بەن شۇبارتاۋ دەپ كەتە بەرەدى. ال تاسكەسكەن دەگەن اۋدان ىدىراپ، ءبىر جاعى اياگوز، ەكىنشى جاعى ۇرجارعا قاراپ كەتتى. حالىق، البەتتە، بۇل ىسكە نارازى بولدى. ماسەلەن، قاينار اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى اباي اۋدانىمەن قوسىلمايمىز دەپ تۇرىپ الدى، اقىرى سەمەي قالاسىنا قوسىلدى. اقجار مەن سامار حالقى كوشەگە شىقتى. مەن اقجار ءوڭىرىنىڭ تۋماسىمىن عوي. ءايتىپ-ءبۇيتىپ، ەكى جاقتى كەلىستىرىپ ءجۇرىپ حالىقتى جايلاپ باستىق. بىرەۋگە كۇش كورسەتىپ، تۇرمەگە قاماعان جوقپىز. حالىقپەن جۇمىس ىستەدىك. «پرەزيدەنت جارلىعى سولاي، ەلدە ەكونوميكالىق جاعداي قيىن، باسشىلاردى قىسقارتىپ، ولاردىڭ اقشاسىن ۇنەمدەيمىز. ايتپەسە اۋرۋحانا مەن مەكتەپ جابىلعالى تۇر. مىناعان مىنانشا اقشا، اناعان انانشا اقشا كەتەدى ەكەن. بۇگىنگى جاعداي ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز وسىعان اكەلىپ تۇر» دەپ تۇسىندىردىك. راسىمەن، سول كەزەڭدە ەل دە، ءبىز دە التى-جەتى ايلاپ ەڭبەكاقى الا الماي، زەينەتكەرلەر ساۋداگەرلەرگە زەينەتاقى كىتاپشاسىن تابىستاپ، قارىزعا ازىق-تۇلىك ساتىپ الىپ جاتقان بولاتىن. اقىرى حالىق تۇسىندىرگەن ءسوزىمىزدى ۇقتى، كەلىستى، – دەدى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى وقيعا قالاي بولعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ.

ەكونوميست ماقسات حالىق تا اۋدانداردى بىرىكتىرۋ مەملەكەت قارجىسىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەنىن ايتادى.

– اۋداندار قوسىلسا، جۇيەلى تۇردە باسقارۋعا مۇمكىندىك بولادى. دەمەك، ەكى جاققا جۇمسالاتىن رەسۋرس ازايىپ، شەندىلەرگە بولىنەتىن قارجى قىسقارىپ، ءتيىمدى بولا باستايدى. بۇل – وڭتايلى جوسپار، – دەيدى ماقسات حالىق.

«مەنىڭ دە كىنام بار»

– ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، ول كەزدە ءبىز كوپ نارسەنى ۇقپاي قالدىق. اۋدانداردىڭ بىرىكتىرىلۋى ەكونوميكانىڭ السىزدىگىنەن تۋىنداعان ۋاقىتشا قيىندىق دەپ ويلادىق. مەنىڭ قازىرگى ويىم باسقا. بۇل جاعداي اۋىلداعى حالىقتىڭ تۇرمىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن دۇنيە بولدى. ەل قالا-دالاعا ۇدەرە كوشە باستادى. اۋىلدا جۇمىس بولمادى، اۋدان ورتالىعى الىستاپ كەتتى. مىسالى، بۇرىنعى مارقاكول اۋدانىنىڭ ۇرانحاي، ورلوۆكا، ۋسپەنكا، تەرەكتى دەگەن اۋىلدارىنان كۇرشىمگە دەيىن جەتۋ مۇمكىن ەمەس. تەرەكتى اۋىلىنان كۇرشىمگە دەيىن 200 شاقىرىم. ول كەزدە جول دەگەن جوقتىڭ قاسى. ادامدار سەندەلىپ قالدى عوي. ال بۇرىنعى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ جاڭاتالاپ، احمەتبۇلاق سىندى اۋىلدارىنان اقسۋاتقا دەيىن 300 شاقىرىمعا تاياۋ بولدى، ويتكەنى تۋرا جول ءالى سالىنباعان، بوعاس اۋىلىن اينالىپ جۇرەتىنبىز. ال ءوزىڭىز ويلاڭىز، حالىق وسىنشا جەردەن قالاي اۋدانعا بارادى، قالاي ماسەلەسىن شەشەدى؟ وسىلايشا، مەملەكەت بيۋدجەتىن ۇنەمدەيمىز دەپ، حالىقتىڭ جاعدايىن ناشارلاتىپ الدىق. قايتكەن كۇندە دە اۋدانداردى سول كۇيى الىپ قالۋ كەرەك ەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە اۋدانداردىڭ اۋماعى عىلىمي تۇردە ساراپتالىپ بولىنگەن عوي. حالىق سانى قانشا بولۋى كەرەك، شەتتەگى اۋىل ورتالىقتان قانشا قاشىقتا ورنالاسۋى كەرەك دەگەن نارسە تۇگەل ويلاستىرىلعان. ءبىز سونى بۇزىپ الدىق، – دەيدى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى.

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى، شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى اۋدانداردى قوسۋ قاتەلىك بولدى دەپ ەسەپتەيدى. «بۇل جەردە مەنىڭ كىنام جوق قوي. بىراق مۇنداي جۇمىس مەنىڭ تۇسىمدا جۇرگىزىلگەنى ءۇشىن ءوزىمدى كىنالى سانايمىن»، – دەدى ول.

ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇرىنعى اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى تۇرعىندار پرەزيدەنتكە بىرنەشە رەت حات جازعان. الايدا مۇنى ىشتەي قولداسا دا، ءوز تاراپىنان جوعارى تۇلعالارعا حات جولداماعان.

– ءبىز حات جازا المادىق. قالاي جازامىز؟ پرەزيدەنت جارلىعىنا قارسى شىعۋ قىلمىسپەن تەڭ عوي. بىراق 2000 جىلى ۇكىمەتكە ءتورت اۋداننىڭ اكىمىن الىپ بارىپ، جەكە-جەكە سۇرادى. سوندا اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرۋ دۇرىس بولاتىنى تۋرالى ويىمىزدى ايتىپ بەرگەنبىز، – دەيدى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى.

ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا، اۋدانداردىڭ قوسىلعانى دۇرىس بولعان. بىراق جۇمىستىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن ىسكە اسىرىلۋىندا كەمشىلىك كەتكەن.

– وڭىرلەردى جانداندىرۋ باعىتىندا مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى جۇرگىزىلىپ جاتىر عوي ەلدە. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل دا ايماقتارعا كوڭىل بولۋگە ارنالعان جوبا. ءار وڭىردە ءبىر-ءبىر شاعىن قالا بولسا، حالىق سوندا توپتاسار ەدى دەگەن نيەت. ەكونوميكا عىلىمىندا وسى اگلومەراتسيا تاقىرىبى قازىر العا شىعىپ تۇر. الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، حالىق قالالاردىڭ ماڭايىنا توپتاساتىنىنا كوز جەتكىزدىك. ال، جوعارىدا ايتقانىمداي، جالپى، اۋدانداردىڭ بىرىكتىرىلگەنى دۇرىس بولعان. بىراق ماسەلە ونىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن ىسكە اسىرىلۋىندا جاتىر. دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن، جول ناشار بولعاندىقتان ورتالىققا جەتۋ قيىنداعان، حالىق قالاعا كوشىپ كەتكەن بولىپ تۇر. راسىمەن، اۋداندارداعى ماسەلەلەر دەر كەزىندە شەشىلمەيدى. كىشكەنتاي شارۋا ىستەۋ ءۇشىن دە ولار ورتالىق بيۋدجەتكە قارايلاپ وتىرادى. مۇنى ۇيىمداستىرۋداعى قاتەلىك دەپ ايتۋعا بولادى. وسى سەكىلدى كەيبىر نارسەلەردى قايتا قاراستىرۋ كەرەك. اسىرەسە ايماق ستراتەگيالىق تۇرعىدا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىندا ماڭىزدى بولسا، شەكارا شەبىندە ورنالاسقان بولسا، كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك، – دەيدى ماقسات حالىق.

«كاسىپكەرلەرگە سالىق جەڭىلدىگىن بەرۋ كەرەك»

«اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق قازىر ەل كوكەيىندە ءجۇر. بۇعان كەلگەندە ءبىزدىڭ سپيكەرلەردىڭ پىكىرى ەكى بولەك، الايدا ەكەۋى اۋدانداردى دامىتۋ ءۇشىن ءبىر ۇقساس ۇسىنىستى ايتادى.

– قازىر شەكاراداعى ەلدى مەكەندەردىڭ ماسەلەسى كۇردەلەنىپ بارادى. حالىقتىڭ كوشىپ كەتۋىنەن مەملەكەت شەكاراسى جالاڭاشتانىپ قالدى. «بوس جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى» دەمەكشى، ارعى جاعىندا قىتايلار شەكاراعا بار-جوعىن ءۇيىپ-توگىپ اكەلىپ جاتىر. باتىس ايماعىن دامىتۋ تۋرالى باعدارلاما قابىلداپ، قانشاما قالا سالىپ، قانشاما اۆتوجول توسەپ تاستادى. مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قوي. ال شەكارا ماسەلەسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جاتادى، سوندىقتان اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن ابزال. قازىر اۋىلداردا مەكتەپ پەن ءارتۇرلى مادەنيەت وشاقتارى سالىنىپ جاتىر. مەملەكەت شەكارا شەبىنە كوڭىل ءبولىپ جاتقانىن وسىلاي كورسەتەدى. بىراق بۇل شارۋا قۇمعا سىڭگەن سۋ سەكىلدى. ويتكەنى حالىق جوق قوي. الىپ عيماراتتار كىمگە كەرەك؟ مىسالى، تارباعاتايداعى جەتىارال اۋىلىنىڭ 300 ورىندىق جاڭا مەكتەبى بار، بىراق وندا 120 بالا عانا قالدى. ال نە بۇل؟ اۋەلى، حالىقتى كەلتىرۋ كەرەك. سودان كەيىن بارىپ نە سالىپ، نە سالماۋ كەرەگى بەلگىلى بولادى. ال قالاي كەلتىرۋ كەرەك؟ «ارنايى ەكونوميكالىق ايماق» دەگەن تۇسىنىك بار. ونداي ايماقتا كاسىپكەرلەر سالىقتان بوساتىلادى. سونى شەكارالىق اۋداندارعا ەنگىزسە، كىم كەلىپ كاسىپ اشپايدى؟ جۇرت جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ، توپتاسار ەدى، – دەيدى ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلى.

ەكونوميست م.حالىق

ەكونوميست ماقسات حالىق بىرىككەن اۋدانداردى قايتا ءبولۋ ءۇشىن ارقايسىندا 50 مىڭداي حالىق بولۋى كەرەگىن ايتادى. ال ءتۇسىپحان تۇسىپبەكۇلىنىڭ «ارنايى ەكونوميكالىق ايماق» تۋرالى ايتقان پىكىرىمەن تولىق كەلىسەدى.

– اۋەلى ول ايماق ەگىن مەن مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى ما دەگەندى قارايمىز. ەگەر قولايلى بولسا، جەرلەرى لاتيفۋنديستەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەن جوق پا دەگەندى قارايمىز. ءوتىپ كەتسە، مەملەكەت جەردى قاراپايىم شارۋانىڭ قولىنا قايتارۋى كەرەك. سوسىن حالىقتى وڭىرگە تارتۋى كەرەك. قالاي تارتۋى كەرەك؟ راس، «ارنايى ەكونوميكالىق ايماق» ەنگىزۋ وتە ءتيىمدى. الەم تاجىريبەسىندە بۇل وڭ ناتيجە كورسەتكەن. ءبىزدىڭ ەلدە دە بار تاجىريبە. وزگە وبلىستاردا «ەرتىس»، «توبىل»، «جەتىسۋ»، «وڭتۇستىك» سىندى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرىلعان. سونى شىعىستىڭ كەيبىر اۋدانىنا ەنگىزۋ كەرەك. مۇنىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋگە قوساتىن ۇلەسى جوعارى. سەبەبى سالىقتىق جەڭىلدىكتەر مەن سۋبسيديا بولعان جەرگە ۇلكەن كومپانيالار توپتاسىپ، فابريكالار سالىنادى. ناتيجەسىندە جۇمىس ورىندارى اشىلادى. تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى، ونداي جەردە شىعارىلعان ونىمدەردىڭ قۇنى تومەنىرەك بولادى. دەمەك، ەلدى ارزان ونىممەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى تۋادى. مىنە، وسىدان كەيىن حالىق ايماقتارعا كەلەدى. حالىق سانى بەلگىلى شاماعا جەتكەندە، ياعني 50 مىڭداي بولعان سوڭ بارىپ جەكە اۋدان ەتىپ اشۋ ءتيىمدى بولادى، – دەيدى ماقسات حالىق.

P.S. وبلىستا شەكارالىق كۇرشىم، زايسان، تارباعاتاي، كاتونقاراعاي جانە ءۇرجار سىندى بەس اۋدان حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا كەشەندى جوسپار ازىرلەنگەن. سونىڭ اياسىندا 2020-2024 جىلدار ارالىعىندا 218 ميلليارد تەڭگە جۇمسالىپ، بىرقاتار جوبا جۇزەگە اسىرىلادى. ايماق باسشىسى دانيال احمەتوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، بىلتىر كۇرشىم مەن ءۇرجار اۋىلدارىندا ءجۇزۋ باسسەينى، ماقانشى اۋىلىندا سپورت ءمودۋلى سالىندى. 17 ەكىپاتەرلى جانە ءبىر وتىز پاتەرلى ءۇي پايدالانۋعا بەرىلدى. ءۇش كوپپاتەرلى ءۇيدىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، 105 ءبىلىم بەرۋ، التى دەنساۋلىق ساقتاۋ، توعىز سپورت، 31 مادەنيەت وبەكتىسى، 270 شاقىرىمنان استام جولدار مەن كوشەلەر جوندەلدى. تارباعاتاي، كۇرشىم جانە ءۇرجار اۋداندارىنىڭ اۋىلدارىنا سۋمەن جابدىقتاۋ جەلىلەرى تارتىلىپ، 18 ەلدى مەكەنگە بلوكتى-ءمودۋلدى ستانتسيالار ورناتىلدى. شەكارالىق اۋدانداردىڭ اۋرۋحانالارىنداعى پەرزەنتحانا بولىمشەلەرىن ەكىنشى دەڭگەيگە اۋىستىرۋ ءۇشىن 989 ميلليون تەڭگەگە مەديتسينالىق جابدىقتار ساتىپ الىنعان. بيىل ءتورت كوپپاتەرلى تۇرعىن ءۇي، سەگىز سۋ قۇبىرى، ءتورت دەنەشىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى، ەكى سپورت ءمودۋلى جانە ءۇش مادەنيەت نىسانىنىڭ قۇرىلىسى جوسپارلانىپ وتىر. 26 ءبىلىم بەرۋ، ءۇش دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءتورت سپورت، التى مادەنيەت نىسانىندا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەك. 12 سۋ قۇبىرى جانە 230 شاقىرىمنان استام جول مەن كوشەلەر جوندەلەتىن بولادى. جالپى، بيىل بەس شەكارالىق اۋداندى دامىتۋعا 59 ميلليارد تەڭگە جۇمسالادى.

كەيىنگى جيىرما جىلدا اۋداندارداعى حالىق سانى ازايعانى انىق بايقالادى. مىسالى، بۇرىنعى مارقاكول اۋدانىندا 24 مىڭ حالىق بولسا، بۇگىندە بەس مىڭعا جۋىق تۇرعىن قالعان. ال بۇرىنعى تارباعاتاي اۋدانىندا 60 مىڭ حالىق بولسا، بۇگىندە بىرىككەن ەكى اۋداندا 40 مىڭداي حالىق تىرشىلىك ەتەدى.

تاسقىن بولاتۇلى، شىعىس قازاقستان وبلىسى

"The Qazaq Times"