Oblıstar men audandardıñ biriktirilui el täuelsizdiginiñ bastapqı on jılındağı eleuli oqiğalardıñ biri boldı. Sodan beri jiırma jıldan astam uaqıt ötse de, bwrınğı audandardı qalpına keltiru Şığıs Qazaqstan oblısında äli özekti mäsele retinde köteriledi. Belsendi azamattar mwnı şekaradağı eldiñ auıldan üdere köşuine sebep boldı dep esepteydi. Biz audandardı biriktiru ne üşin jürgizilgenin, qalay bolğanın jäne ol qanday nätije bergenin bilu üşin osı istiñ bası-qasında (sol kezde audan äkimi) bolğan adammen jäne ekonomist mamanmen tildesip, pikirin tıñdadıq.

«Altı-jeti ay eñbekaqı almadıq»

Tüsiphan Tüsipbekwlı 1997 jılğa deyin üş jıl köleminde bwrınğı Tarbağatay audanınıñ äkimi bolıp twrdı. Sol jılı basqarıp otırğan audanın Aqsuatpen qosuğa atsalısıp, özi jaña qwrılğan audannıñ äkimi bolıp qayta tağayındaldı. Bwl qızmette bes jıl istedi.

– Prezident jarlığı şığıp, respublikada köptegen audan birikti ğoy. Bizdiñ oblıstıñ özinde birikpegen audan kemde-kem: Ürjar men Maqanşı, Tarbağatay men Aqsuat, Marqaköl men Kürşim, Katonqarağay men Ülken Narın, Kökpekti men Samar, Wlan men Tavriya, Ayagöz ben Şwbartau dep kete beredi. Al Taskesken degen audan ıdırap, bir jağı Ayagöz, ekinşi jağı Ürjarğa qarap ketti. Halıq, älbette, bwl iske narazı boldı. Mäselen, Qaynar audanınıñ twrğındarı Abay audanımen qosılmaymız dep twrıp aldı, aqırı Semey qalasına qosıldı. Aqjar men Samar halqı köşege şıqtı. Men Aqjar öñiriniñ tumasımın ğoy. Äytip-büytip, eki jaqtı kelistirip jürip halıqtı jaylap bastıq. Bireuge küş körsetip, türmege qamağan joqpız. Halıqpen jwmıs istedik. «Prezident Jarlığı solay, elde ekonomikalıq jağday qiın, basşılardı qısqartıp, olardıñ aqşasın ünemdeymiz. Äytpese auruhana men mektep jabılğalı twr. Mınağan mınanşa aqşa, anağan ananşa aqşa ketedi eken. Bügingi jağday eriksizden-eriksiz osığan äkelip twr» dep tüsindirdik. Rasımen, sol kezeñde el de, biz de altı-jeti aylap eñbekaqı ala almay, zeynetkerler saudagerlerge zeynetaqı kitapşasın tabıstap, qarızğa azıq-tülik satıp alıp jatqan bolatın. Aqırı halıq tüsindirgen sözimizdi wqtı, kelisti, – dedi Tüsiphan Tüsipbekwlı oqiğa qalay bolğanın eske tüsirip.

Ekonomist Maqsat Halıq ta audandardı biriktiru memleket qarjısın ünemdeu üşin jürgizilgenin aytadı.

– Audandar qosılsa, jüyeli türde basqaruğa mümkindik boladı. Demek, eki jaqqa jwmsalatın resurs azayıp, şendilerge bölinetin qarjı qısqarıp, tiimdi bola bastaydı. Bwl – oñtaylı jospar, – deydi Maqsat Halıq.

«Meniñ de kinäm bar»

– Sözdiñ şını kerek, ol kezde biz köp närseni wqpay qaldıq. Audandardıñ biriktirilui ekonomikanıñ älsizdiginen tuındağan uaqıtşa qiındıq dep oyladıq. Meniñ qazirgi oyım basqa. Bwl jağday auıldağı halıqtıñ twrmısına keri äserin tigizgen dünie boldı. El qala-dalağa üdere köşe bastadı. Auılda jwmıs bolmadı, audan ortalığı alıstap ketti. Mısalı, bwrınğı Marqaköl audanınıñ Wranhay, Orlovka, Uspenka, Terekti degen auıldarınan Kürşimge deyin jetu mümkin emes. Terekti auılınan Kürşimge deyin 200 şaqırım. Ol kezde jol degen joqtıñ qası. Adamdar sendelip qaldı ğoy. Al bwrınğı Tarbağatay audanınıñ Jañatalap, Ahmetbwlaq sındı auıldarınan Aqsuatqa deyin 300 şaqırımğa tayau boldı, öytkeni tura jol äli salınbağan, Boğas auılın aynalıp jüretinbiz. Al öziñiz oylañız, halıq osınşa jerden qalay audanğa baradı, qalay mäselesin şeşedi? Osılayşa, memleket byudjetin ünemdeymiz dep, halıqtıñ jağdayın naşarlatıp aldıq. Qaytken künde de audandardı sol küyi alıp qalu kerek edi. Keñes odağı kezinde audandardıñ aumağı ğılımi türde saraptalıp bölingen ğoy. Halıq sanı qanşa boluı kerek, şettegi auıl ortalıqtan qanşa qaşıqta ornalasuı kerek degen närse tügel oylastırılğan. Biz sonı bwzıp aldıq, – deydi Tüsiphan Tüsipbekwlı.

Tüsiphan Tüsipbekwlı, Şığıs Qazaqstan oblısı Tarbağatay audanınıñ bwrınğı äkimi

Tüsiphan Tüsipbekwlı audandardı qosu qatelik boldı dep esepteydi. «Bwl jerde meniñ kinäm joq qoy. Biraq mwnday jwmıs meniñ twsımda jürgizilgeni üşin özimdi kinäli sanaymın», – dedi ol.

Öziniñ aytuı boyınşa, bwrınğı audandardı qalpına keltiru turalı twrğındar Prezidentke birneşe ret hat jazğan. Alayda mwnı iştey qoldasa da, öz tarapınan joğarı twlğalarğa hat joldamağan.

– Biz hat jaza almadıq. Qalay jazamız? Prezident Jarlığına qarsı şığu qılmıspen teñ ğoy. Biraq 2000 jılı Ükimetke tört audannıñ äkimin alıp barıp, jeke-jeke swradı. Sonda audandardı qalpına keltiru dwrıs bolatını turalı oyımızdı aytıp bergenbiz, – deydi Tüsiphan Tüsipbekwlı.

Ekonomist Maqsat Halıqtıñ aytuı boyınşa, audandardıñ qosılğanı dwrıs bolğan. Biraq jwmıstıñ wyımdastırıluı men iske asırıluında kemşilik ketken.

– Öñirlerdi jandandıru bağıtında monoqalalardı damıtu bağdarlaması jürgizilip jatır ğoy elde. Tüptep kelgende, bwl da aymaqtarğa köñil böluge arnalğan joba. Är öñirde bir-bir şağın qala bolsa, halıq sonda toptasar edi degen niet. Ekonomika ğılımında osı aglomeraciya taqırıbı qazir alğa şığıp twr. Älem elderiniñ täjiribesine süyenip, halıq qalalardıñ mañayına toptasatınına köz jetkizdik. Al, joğarıda aytqanımday, jalpı, audandardıñ biriktirilgeni dwrıs bolğan. Biraq mäsele onıñ wyımdastırıluı men iske asırıluında jatır. Dwrıs jürgizilmegen, jol naşar bolğandıqtan ortalıqqa jetu qiındağan, halıq qalağa köşip ketken bolıp twr. Rasımen, audandardağı mäseleler der kezinde şeşilmeydi. Kişkentay şarua isteu üşin de olar ortalıq byudjetke qaraylap otıradı. Mwnı wyımdastırudağı qatelik dep aytuğa boladı. Osı sekildi keybir närselerdi qayta qarastıru kerek. Äsirese aymaq strategiyalıq twrğıda, wlttıq qauipsizdik twrğısında mañızdı bolsa, şekara şebinde ornalasqan bolsa, köbirek köñil bölu kerek, – deydi Maqsat Halıq.

«Käsipkerlerge salıq jeñildigin beru kerek»

«Audandardı qayta qalpına keltiru kerek pe?» degen swraq qazir el kökeyinde jür. Bwğan kelgende bizdiñ spikerlerdiñ pikiri eki bölek, alayda ekeui audandardı damıtu üşin bir wqsas wsınıstı aytadı.

– Qazir şekaradağı eldi mekenderdiñ mäselesi kürdelenip baradı. Halıqtıñ köşip ketuinen memleket şekarası jalañaştanıp qaldı. «Bos jatqan jer jau şaqıradı» demekşi, arğı jağında qıtaylar şekarağa bar-joğın üyip-tögip äkelip jatır. Batıs aymağın damıtu turalı bağdarlama qabıldap, qanşama qala salıp, qanşama avtojol tösep tastadı. Memlekettiñ bastı maqsatı – wlttıq qauipsizdik qoy. Al şekara mäselesi wlttıq qauipsizdikke jatadı, sondıqtan audandardı qayta qalpına keltirgen abzal. Qazir auıldarda mektep pen ärtürli mädeniet oşaqtarı salınıp jatır. Memleket şekara şebine köñil bölip jatqanın osılay körsetedi. Biraq bwl şarua qwmğa siñgen su sekildi. Öytkeni halıq joq qoy. Alıp ğimarattar kimge kerek? Mısalı, Tarbağataydağı Jetiaral auılınıñ 300 orındıq jaña mektebi bar, biraq onda 120 bala ğana qaldı. Al ne bwl? Äueli, halıqtı keltiru kerek. Sodan keyin barıp ne salıp, ne salmau keregi belgili boladı. Al qalay keltiru kerek? «Arnayı ekonomikalıq aymaq» degen tüsinik bar. Onday aymaqta käsipkerler salıqtan bosatıladı. Sonı şekaralıq audandarğa engizse, kim kelip käsip aşpaydı? Jwrt jan-jaqtan ağılıp kelip, toptasar edi, – deydi Tüsiphan Tüsipbekwlı.

Ekonomist M.Halıq

Ekonomist Maqsat Halıq birikken audandardı qayta bölu üşin ärqaysında 50 mıñday halıq boluı keregin aytadı. Al Tüsiphan Tüsipbekwlınıñ «Arnayı ekonomikalıq aymaq» turalı aytqan pikirimen tolıq kelisedi.

– Äueli ol aymaq egin men mal şaruaşılığına qolaylı ma degendi qaraymız. Eger qolaylı bolsa, jerleri latifundisterdiñ qolına ötip ketken joq pa degendi qaraymız. Ötip ketse, memleket jerdi qarapayım şaruanıñ qolına qaytaruı kerek. Sosın halıqtı öñirge tartuı kerek. Qalay tartuı kerek? Ras, «arnayı ekonomikalıq aymaq» engizu öte tiimdi. Älem täjiribesinde bwl oñ nätije körsetken. Bizdiñ elde de bar täjiribe. Özge oblıstarda «Ertis», «Tobıl», «Jetisu», «Oñtüstik» sındı ekonomikalıq aymaqtar qwrılğan. Sonı Şığıstıñ keybir audanına engizu kerek. Mwnıñ halıqtıñ äleumettik-ekonomikalıq jağdayın köteruge qosatın ülesi joğarı. Sebebi salıqtıq jeñildikter men subsidiya bolğan jerge ülken kompaniyalar toptasıp, fabrikalar salınadı. Nätijesinde jwmıs orındarı aşıladı. Tağı bir artıqşılığı, onday jerde şığarılğan önimderdiñ qwnı tömenirek boladı. Demek, eldi arzan önimmen qamtamasız etu mümkindigi tuadı. Mine, osıdan keyin halıq aymaqtarğa keledi. Halıq sanı belgili şamağa jetkende, yağni 50 mıñday bolğan soñ barıp jeke audan etip aşu tiimdi boladı, – deydi Maqsat Halıq.

P.S. Oblısta şekaralıq Kürşim, Zaysan, Tarbağatay, Katonqarağay jäne Ürjar sındı bes audan halqınıñ ömir süru sapasın jaqsartu maqsatında keşendi jospar äzirlengen. Sonıñ ayasında 2020-2024 jıldar aralığında 218 milliard teñge jwmsalıp, birqatar joba jüzege asırıladı. Aymaq basşısı Danial Ahmetovtiñ aytuı boyınşa, bıltır Kürşim men Ürjar auıldarında jüzu basseyni, Maqanşı auılında sport moduli salındı. 17 ekipäterli jäne bir otız päterli üy paydalanuğa berildi. Üş köppäterli üydiñ qwrılısı bastalıp, 105 bilim beru, altı densaulıq saqtau, toğız sport, 31 mädeniet ob'ektisi, 270 şaqırımnan astam joldar men köşeler jöndeldi. Tarbağatay, Kürşim jäne Ürjar audandarınıñ auıldarına sumen jabdıqtau jelileri tartılıp, 18 eldi mekenge bloktı-modul'di stanciyalar ornatıldı. Şekaralıq audandardıñ auruhanalarındağı perzenthana bölimşelerin ekinşi deñgeyge auıstıru üşin 989 million teñgege medicinalıq jabdıqtar satıp alınğan. Biıl tört köppäterli twrğın üy, segiz su qwbırı, tört deneşınıqtıru-sauıqtıru keşeni, eki sport moduli jäne üş mädeniet nısanınıñ qwrılısı josparlanıp otır. 26 bilim beru, üş densaulıq saqtau, tört sport, altı mädeniet nısanında jöndeu jwmıstarı jürgizilmek. 12 su qwbırı jäne 230 şaqırımnan astam jol men köşeler jöndeletin boladı. Jalpı, biıl bes şekaralıq audandı damıtuğa 59 milliard teñge jwmsaladı.

Keyingi jiırma jılda audandardağı halıq sanı azayğanı anıq bayqaladı. Mısalı, bwrınğı Marqaköl audanında 24 mıñ halıq bolsa, büginde bes mıñğa juıq twrğın qalğan. Al bwrınğı Tarbağatay audanında 60 mıñ halıq bolsa, büginde birikken eki audanda 40 mıñday halıq tirşilik etedi.

Tasqın Bolatwlı, Şığıs Qazaqstan oblısı

"The Qazaq Times"