نازارباەۆ ديناستياسى: قازاقستانداعى ءترانزيتسىز بيلىك ءترانزيتى جانە كلاندىق جۇيە

قازاقستان پوستنازارباەۆ كەزەڭىنە دايىندىق باستادى. ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل ماسەلەگە اكتيۆتەرىنىڭ بولاشاعى الاڭداتقان شەنەۋنىك، ينۆەستورلار باس قاتىرادى. 30 جىلعا جۋىق ەل باسقارعان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەننەن باستاپ ولار جاڭا ساياسي ستسەناري قۇراستىردى: شەتەلگە كوشۋ نەمەسە ساياساتتا دا، ەكونوميكادا دا ءوز پوزيتسيالارىن ساقتاپ قالۋ. بۇل – جەكە مۇددە. ال وسى 30 جىل ىشىندە قازاقستان ءسوز بوستاندىعى، ادام قۇقىعى ماسەلەسىندە الەمدىك رەيتينگتە تومەنگى ورىنداردان كورىنىپ، «قوس بيلىك – اۆتوريتارلى جۇيە» ورناعان مەملەكەت رەتىندە تانىلىپ ۇلگەردى. سونىمەن قاتار، بيلىكتەگى «كلاندىق» جۇيە تۇتاس ەل اۋماعىندا قالىپتاسقان.

ءبىزدىڭ باعالاۋىمىز بويىنشا، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «سۋپەركلانى» بيلەۋشى ەليتانىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلى جاعدايعا تاپ بولىپ وتىر. دەگەنمەن، نەگىزگى باسشىسى بيلىكتەن كەتسە دە، قازىر كلان مۇشەلەرى ەلدەگى ەڭ الەۋەتتى جانە ىقپالدى توپ بەدەلىن ساقتاپ قالعان.

بۇگىندە وتىز جىلدا ورناعان نازارباەۆ «سۋپەركلانىنىڭ» ناقتى مولشەرىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇل جۇيەنىڭ قۇرىلىمى پيراميدا ءتارىزدى بولعاندىقتان، جەر-جەردە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن. پيراميدانىڭ جوعارعى جاعىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت پەن «ۇلت كوشباسشىسى»، ودان كەيىن ءىنىسى، ايەلى، بالالارى، نەمەرەلەرى مەن جيەندەرى، ءىرى وليگارحتار بار. وسىلايشا، رۋلىق-تۋىستىق قاتىناس ءتارىزدى بيلىكتەگى باسقارۋشىلار وسى پيراميدانى قۇراپ كەلەدى.

ءبىرىنشى پرەزيدەنت ۇزاق ۋاقىت بويى ەليتانىڭ وكىلى سانالاتىن ءارتۇرلى تۇلعالار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا تىرىستى. قازىر ولاردىڭ ءبىرازى «دامۋ – كوتەرىلۋ – كۋلميناتسيا – قۇلاۋ – وڭالۋ» پروتسەستەرىن باستان كەشىپ جاتىر. ءبىر تۇلعا بيلىكتىڭ راقىمىنان ايىرىلعان كەزدە ەكىنشىسى جوعارى ورلەيتىنىن ەسكەرسەك، ەليتا مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنە ىشتەي توسقاۋىل بولىپ، ۇلكەن ىقپالعا يە بولۋىنا جول بەرمەيدى.

نازارباەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن ءومىر بويى باسقارۋى دا مىنا 3 فاكتوردى اڭعارتادى. بىرىنشىدەن, قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانە ۇكىمەتپەن قاتار زاڭدى قۇقىقتارعا يە، جەكە بيۋدجەتى بار، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىم بولىپ ءبولىنىپ شىعۋى وعان اقوردا ماڭىنداعى ساياسي توپتار اراسىنداعى بيلىك تەپە-تەڭدىگىن ۇستاپ تۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

ەكىنشىدەن, نازارباەۆ بۇل كەڭەستى جەكە دارا باسقارۋ ارقىلى بيلىك ءترانزيتىن جەڭىل ءارى قاۋىپسىز جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاعان.

ءۇشىنشى: قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، ۇكىمەت جانە پارلامەنتپەن تەڭ دارەجەدەگى ساياسي قۇرىلىم بولىپ قايتا قۇرىلۋى بيلىك ءترانزيتى كەزىندە بولۋى مۇمكىن كلان ارالىق تارتىستاردىڭ نەمەسە كەرسىنشە كۇش بىرىكتىرۋلەردىڭ بولۋ ىقتيمالدىعىن تومەندەتەدى.

6 شىلدە – استانادا تۋعان كۇن، قازاقستاندا «قارالى كۇن» 

ايماقتارداعى «ميني-نازارباەۆتار»

باسقارۋشى بيلىكتەگى نەگىزگى «سۋپەركلان» ايماق-ايماقتارعا تارالىپ، ناتيجەسىندە «ميني-نازارباەۆتار» قالىپتاسقان. بۇل سوزىمىزگە ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك.

ءساۋىر بويى الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى «كلاندىق جۇيەمەن باسقاراتىن» سابىرباەۆتار وتباسىن قىزۋ تالقىلادى. وتباسىنىڭ باسشىسى اماندوس سابىرباەۆ اقسۋ اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارسا، جۇبايى ساۋلە سابىرباەۆا وسى اۋداننىڭ كاسىپكەرلىك ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان. ال ولاردىڭ ۇلى سانجار سابىرباەۆ ءوڭىردىڭ كاسىپكەرلىك جانە يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. دەمەك، ۇلى اناسىنىڭ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك ەتكەن، ال اماندوس سابىرباەۆ ۇيدە دە، قىزمەتتە دە ايەلىنە نۇسقاۋ بەرىپ، ونىڭ جۇمىسىن باقىلاي العان.

الماتى وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى دەپارتامەنتىندە بىرلەسە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇشتىككە تۇرعىنداردىڭ نازارى اۋدى. كەيىننەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگى بۇل وتباسىنىڭ مۇددەلەر قايشىلىعىنا قاتىسى بار-جوعىن انىقتادى. ناتيجەسىندە بىرلەسە جۇمىس ىستەيتىن وتباسىلىق كلاننىڭ كەي مۇشەلەرى قىزمەتىن اۋىستىردى. بۇل – ايماقتارداعى «ميني-نازارباەۆتاردىڭ» ءبىر پاراسى عانا.

بيلىكتەگى اۋلەتتىڭ بولاشاعى

2019 جىلى 20 ناۋرىزدا قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارى نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قىزى داريعا نازارباەۆانى سەنات توراعاسى ەتىپ ءبىراۋىزدان سايلادى. ەكس-پرەزيدەنتتىڭ قىزى 2016 جىلى قىركۇيەكتە اكەسىنىڭ جارلىعىمەن سەنات دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، كەيىن سەناتتىڭ حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن باسقاردى. وسىلايشا، قازاقستاندا 30 جىلعا جۋىق بيلىك ەتكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىزمەتىنەن كەتكەن سوڭ ونىڭ ۇلكەن قىزى مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندەگى ەكىنشى تۇلعاعا اينالدى. اكەسىنىڭ وتستاۆكاسىنان سوڭ «قىزى ونىڭ ورنىن باسۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامدار دا ايتىلعان.

سول جىلى نازارباەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىن ۇزەڭگىلەسى قاسىم-جومارت توقاەۆقا تاپسىرىپ، ءوزى وتستاۆكاعا كەتتى. قىزمەتىنە كىرىسە سالا توقاەۆ حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاعى ساباقتاستىقتى ساقتاپ، ەل ىشىندە بىرتىندەپ رەفورما جۇرگىزۋگە ۋادە بەرگەن. بىراق ول الدىڭعى باسشى قۇرعان جۇيەنىڭ ءىزىن جالعايتىنىن ايتتى. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ، استانانى ونىڭ اتىمەن اتادى.

فوتو: knews.kg

دە-يۋرە تۇرعىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قىزمەتىن توقاەۆ اتقارسا دا، نەگىزگى بيلىك نازارباەۆتىڭ قولىندا ەكەنىن بىرنەشە ساراپشىلار ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەدى. ەلدە ساياسي بەلسەندىلەرگە ۇكىمەتتەن قىسىم كورسەتۋمەن قاتار، باق بوستاندىعى مەن ادام قۇقىقتارى ماسەلەسىندە دە حالىقارالىق رەيتينگتەردە «قاناعاتتانارلىقسىز» ورىندا تۇرعان قازاقستان «قوس بيلىك» ورناعان مەملەكەت رەتىندە تانىلدى.

«سۋپەركلان» تاقىرىبىنا قايتا ورالار بولساق، نازارباەۆتىڭ كوپتەگەن جاقىن تۋىستارى بۇگىندە بيلىكتە دە، ونىڭ جانىندا دا ءجۇر. بۇل – كەڭەستىك ديكتاتورلاردان باستى ايىرماشىلىق دەسەك تە بولادى. سوڭعى ون جارىم جىل ىشىندە ەكس-پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارى مەن جاقىندارى ەلەۋلى ساياسي پروبلەمالارعا تاپ بولسا دا، كەز كەلگەن جاعدايدا ۇستەمدىك تانىتىپ كەلەدى.

ەگەر جوعارىدا ايتىلعان پيراميدا قۇراۋشىلارىنا مەملەكەتتىك قاراجاتتى جىمقىرۋ ايىپتارى بويىنشا اۋقىمدى قىلمىستىق ءىس قوزعالسا، پوستنازارباەۆ كەزەڭىنە دەيىن ءىرى ساياسي وزگەرىستەر ورىن الار ەدى. تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، بۇل قادام دۇرىس بولۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ ورىن الۋ، دامۋ ىقتيمالدىعى جوعارى ەمەس. ال قانداي جاعداي بولماسىن، «سۋپەركلان» كوشباسشىسىنىڭ بيلىكتەن تۇبەگەيلى كەتۋى ونىڭ مۇشەلەرىن موبيليزاتسيالاۋعا جانە ولاردىڭ ءوز وتباسىنان نازارباەۆتىڭ ءىزباسارىن ۇسىنۋعا اكەلەدى.

ەكىنشى جاعىنان، «سۋپەركلان» تۇپكىلىكتى تۇردە نازارباەۆا مەن ءنۇرالى اليەۆ، تيمۋر قۇلىباەۆ (دينارا قۇلىباەۆانىڭ قاتىسۋىنسىز), ءاليا نازارباەۆا، قايرات ساتىبالدى جانە سامات ءابىش، احمەتجان ەسىموۆ، بولات نازارباەۆ، اسەل قۇرمانباەۆا (يساباەۆا) جانە ونىڭ ۇلدارى تاۋمان نۇرسۇلتانۇلى مەن بايكەن نۇرسۇلتان كلاندارىنا ىدىراۋدا.

"The Qazaq Times"