مۇستافا شوقايدى قازاق حالقى عانا ەمەس بۇكىل تۇركى دۇنيەسى، الەم ەلدەرى قۇرمەتتەيدى

بۇگىنگى «تاريح ايدىنىندا» سۇحباتىمىزدا، حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ەرەن ەڭبەك ەتىپ قۇربان بولعان اسا كورنەكتى ساياسي قايراتكەر، جالىندى پۋبليتسيست، اۋدارماشى، مۇستافا شوقاي تۋرالى اڭگىمەلەمەكپىز. بولشەۆيكتەر ۇستەمدىك قۇرعاننان كەيىن ەۋروپا ەلدەرىنە شىعىپ، الاش يدەياسىن تۋ قىپ كوتەرگەن شوقاي تەك قازاقستان ەمەس، بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەس جۇرگىزگەن، سونداي-اق وسى ورايدا ء“بىر تۇتاس تۇركىستان” پىكىرىن ورتاعا سالعان ەدى. ونىمەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحى تەرەڭدەي تۇسەدى. بۇگىنگى سۇحباتىمىز مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن كۇرەسى تۋرالى بولماق. ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ابدىۋاقاپ قارانىڭ سۇحباتى "اناتولى" اقپاراتتىق اگەنتىگىنىڭ رەسمي سايتىندا جاريالاندى.
1890 جىلدىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ كونە كۇنتىزبەسى بويىنشا 25 جەلتوقسانىندا، ال بۇگىن قولدانىپ وتىرعان كۇنتىزبە بويىنشا 1891 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، سۇلۋتوبە ماڭىنداعى نارشوقى قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن مۇستافا قازاقتاردىڭ قىپشاق رۋىنا جاتاتىن تەكتى وتباسىنىنىڭ ۇرپاعى. قوقان حاندىعىندا جوعارى شەندى اسكەر بولعان اتاسى تورعاي داتقا قۋاتبايۇلى قىپشاق ىشىندەگى شاشتى رۋىنىڭ ءبيى ەدى.
تورعاي داتقا ءتورت ۇلى ىشىندە مۇستافانىڭ اكەسى شوقايعا ەرەكشە ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن. بۇل بەكەر ەمەس ەدى. ويتكەنى اينالاسىنداعىلارعا كومەكتەسۋدى ۇناتاتىن شوقاي اقىلدى ءىس-ارەكەتتەرى، ورىندى پىكىرلەرى جانە بايسالدى مىنەزىمەن حالىق اراسىندا زور بەدەلگە يە بولدى. مۇستافا شوقايدىڭ ناعاشى جۇرتى دا قازاقتار اراسىندا بەدەلدى اۋلەت ەدى. اناسى باقتىنىڭ اكەسى جاۋىنگەرلىگىمەن اتى شىققان ەدى.
باقتى شوقاي ءبيدىڭ توقالى ەدى. شوقاي بي بايبىشەدەن بالا سۇيمەدى. سوندىقتان، ەكىنشى مارتە باقتىعا ۇيلەنگەن بولۋى كەرەك. شوقاي ءبيدىڭ بەس بالاسىنىڭ بەسەۋى دە باقتىدان. مۇستافا ۇيدەگى ءتورتىنشى بالا بولدى. مۇستافا العاشقى ءبىلىمىن اناسى باقتىدان الدى. باقتى ۇلىنىڭ ساۋاتىن بەس جاسار كەزىندە اشتى. بۇدان كەيىن مۇستافا اۋىل بالالارىمەن بىرگە اۋىلداعى موللادان وقىدى. ءدىني بىلىممەن قاتار مۇستافا مۋزىكادان دا ساباق الدى. بەس جاسىندا دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن ەدى. مۇندا دا ونىڭ العاشقى مۇعالىمدەرى وتباسى مۇشەلەرى بولدى.
باستاۋىش مەكتەپتى اقمەشىتتەگى ءبىر ورىس مەكتەبىندە وقىعان مۇستافا تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىن ۇزدىك وقىپ التىن مەدالگە يە بولدى. وسى كەزدە ونىڭ مادەني سالادا ءوسىپ-كەمەلدەنۋىنە باشقۇرتتان شىققان اتاقتى فولكلوريست عالىم ابۋباكىر ديۆاەۆ كوپ اسەر ەتتى. ديۆاەۆ تاشكەنت گيمنازياسىندا مۇستافامەن بىرگە وقيتىن ءتورت-بەس وقۋشىعا دا كومەكتەسىپ وتىردى جانە مەزگىل مەزگىل ولاردى ۇيىنە شاقىرىپ سۇحباتتاستى.
وسىدان كەيىن پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىندە جوعارى ءبىلىم العان مۇستافا بۇل قالادا سونىمەن قاتار الدا كەلگەن زيالىلار جانە ساياساتكەرلەرمەن دە ارالاسىپ وتىردى. اسىرەسە ءاليحان بوكەيحان جانە ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان «قازاق” گازەتىمەن بايلانىستا بولدى.
زاڭ فاكۋلتەتىن اياقتاعاننان كەيىن شوقاي رەسەي دۋماسى مۇسىلمان دەپۋتاتتارىنىڭ فراكتسياسىندا بوكەيحانمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، قازاقتىڭ جانە رەسەيلىك وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىنىڭ دۋمادا تالقىلانۋىنا تۇرتكى بولدى. اسىرەسە 1916 جىلعى كوتەرىلىستە ورتالىق ازيانىڭ مۇسىلمان حالىقتارىن اياۋسىز قىرعان گۋبەرناتورلاردىڭ زۇلىمدىقتارىنىڭ دۋمادا تالقىلانۋىنا زور ەڭبەك ەتتى.
1917 اقپان توڭكەرىسىن بارلىق زيالىلار سىياقتى شوقاي دا قۋانىشپەن قارسى الدى. ولار پاتشالىق رەجيم كەزىندەگى ادىلەتسىزدىكتەر مەن وزبىرلىقتاردىڭ ەندى اياقتالاتىنىنا سەندى. سول ءۇشىن ولار بىرىگىپ الاش ۇلتتىق قوزعالىسىن ومىرگە اكەلدى. شوقاي الاش ليدەرى بوكەيحاننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا تۇركىستان گۋبەرناتورلىعى قۇرامىنداعى ميلليوننان استام قازاقتىڭ قاق-قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن تاشكەنت قالاسىنداعى وزبەك زيالىلارىمەن بىرگە ساياسي ءىس-ارەكەتتەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. سول قالادا 1917 قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ بولشەۆيكتەردىڭ ۇستەمدىك ورناتۋىنان كەيىن ات باسىن قوقان قالاسىنا بۇردى. بۇل جەردە 1917 جىلى 27 قاراشادا تۇركىستان اۆتونومياسى جاريا ەتىلدى. ونىڭ پرەزيدەنتى بولىپ الاش قايراتكەرى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، ال سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ مۇستافا شوقاي سايلاندى. ءبىر ايدان كەيىن تىنىشباەۆتىڭ ورنىنا شوقاي سايلاندى. بۇل ارادا جەلتوقسان ايىندا ورىنبور قالاسىندا الاش وردا اۆتونومياسى قۇرىلىپ جاتتى. شوقاي وسى القالى جيىنعا دا قاتىسىپ ۇلەس قوستى. بىراق بولشەۆيكتەر وسى ەكى اۆتونوميانى دا كۇشپەن تارقاتتى.
وسىدان كەيىن 1918 جىلى قىركۇيەك ايىندا ورىنبوردا باس قوسقان الاش، تۇركىستان جانە باشقۇرت اۆتونوميالىق ۇكىمەتتەرىنىڭ جەتەكشىلەرى، اتاپ ايتقاندا بوكەيحان، بايتۇرسىن، دۋلات، تىنىشباەۆ، شوقاي جانە زاكى ءۋاليدى بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇش بىرىكتىرىپ، “وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعىن” قۇرۋعا شەشىم قابىلدادى. بۇل وداقتى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بولماسا دا، شوقاي بۇل يدەيانى ەۋروپادا ارى قاراي دامىتىپ، “تۇتاس ءبىر تۇركىستان” يدەياسىن جاسادى. دەمەك بۇل يدەيا شوقايدىڭ جەكە پىكىرى ەمەس، الاشتىڭ يدەياسى.
بولشەۆيكتەردىڭ ۇستەمدىك ورناتۋىنان كەيىن حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسىن شەتەلدەرگە جۇرگىزۋگە باعىت العان شوقاي 1921 جىلى جاز ايلارىندا قاسىندا جۇبايى ماريا ياكوۆلەۆنا گورينامەن بىرگە پاريجگە كەلدى. بۇل جەردە بەتبە-بەت كەلگەن قيىنشىلىقتارعا قاراماستان شوقاي ۇلت جولىنداعى كۇرەسىنەن باس تارتپادى. اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس جانە تۇرىك تىلدەرىندەگى گازەت-جۋرنالداردا جانە حالىقارالىق جينالىستاردا حالقىنىڭ ساياسي قاق-قۇقىقتارىن قورعاعان پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. كىتاپتار جارىققا شىعاردى. ەڭ باستىسى 1929-1939 جىلدارى اراسىندا “ياش تۇركىستان” اتىمەن ون جىل ۇزدىكسىز جۋرنال شىعارىپ تۇردى. بۇگىنگى تاڭدا دا وتە قۇندى دەرەكتەر مەن پىكىرلەردى قامتىعان بۇل جۋرنال ءمانىن جويعان جوق.
1939 جىلى بۇرق ەتكەن دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىس شوقايدىڭ ەس بىلگەننەن بەرى حالقى ءۇشىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كۇرەسىن توقتاتقانداي بولدى. سوعىس كەزىندە پاريجدە كىتاپ وقىپ، گيتلەر مەن ءستاليننىڭ اقىرى نەمەن تىناتىنى جونىندەگى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ جۇرگەندە، 1941 جىلى ماۋسىم ايىندا ناتسيستتەر تۇتقىنداپ كونتسلاگەرلەرگە الىپ كەتتى. وعان كەڭەس ارمياسىنان تۇتقىنعا الىنعان تۇركىستاندىق اسكەرلەردەن الدا قۇرىلاتىن لەگيوندارعا باسشىلىق جاساۋ ۇسىنىس ەتىلدى. شوقاي بۇل ۇسىنىستان ءۇزىلدى كەسىلدى باس تارتتى. ويتكەنى ونىڭ الدا جالدا كەڭەس وداعىن قۇلاتىپ تۇركىستاندى قولعا تۇسىرەتىن بولسا، ناتسيستەردىڭ ەلىنە تاۋەلسىزدىك بەرمەيتىنىن، ءتىپتى ول ايماقتى بولشەۆيكتەردەن ارمان قانايتىنىن، ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىق جاسايتىنا كۇمانى جوق ەدى. سودان لاگەلەرلەردەن پاريجدەگى ۇيىنە قايتىپ بارا جاتقاندا 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەرلين قالاسىندا بەيمالىم جاعدايدا كوز جۇمدى جانە سوندا جەرلەندى.
مۇستافا شوقاي تەك ەلى ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتكەن ۇلى ساياسي تۇلعا قانا ەمەس، ول ادامگەرشىلىك جاعىنان دا تەڭدەسسىز ەدى. سوعىس كەزىندە باسقا ەميگرانتتار سىياقتى جان ساۋعالاپ، اقش-قا قاشىپ كەتپەدى. وزىنە قيىن قىستاۋ كەزدە پانا بولعان فرانتسۋز حالقى نە كورسە، مەن دە سونى كورەمىن دەپ پاريجدە قالدى. مىنە سوندىقتان فرانتسۋز حالقى ونى قۇرمەتتەپ، پاريجدە شوقاي اتىندا ساياباق اشىق وتىر.
سونىمەن قورىتا ايتار بولساق، الاش قوزعالىسىن 1918 جىلدان 1941 جىلعا دەيىن جالعاستىرعان مۇستافا شوقايدىڭ كۇرەسى جانە يدەيالارىمەن قازاقستاننىڭ تاۋەلىسىزدىك تاريحى تەرەڭدەي تۇسەدى. تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلىگى مەن قاتار جوعارى ادامي قاسيەتتەرى بار شوقايدى تەك قازاق حالقى قانا ەمەس، بۇكىل تۇركى دۇنيەسى، ءتىپتى الەم ەلدەرى قۇرمەتتەيدى. الاش قوزعالىسىنىڭ سوڭعى ءتۇيىنى بولعان مۇستافا شوقايدىڭ توپىراعى تورقا، بارعان جەرى ۇجماق بولسىن.

ابدىۋاقاپ قارا، سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى

“The Qazaq Times”