Foto: massaget

Bügingi «tarih aydınında» swhbatımızda, halqınıñ täuelsizdigi jolında eren eñbek etip qwrban bolğan asa körnekti sayasi qayratker, jalındı publicist, audarmaşı, Mwstafa Şoqay turalı äñgimelemekpiz. Bol'şevikter üstemdik qwrğannan keyin Europa elderine şığıp, Alaş ideyasın tu qıp kötergen Şoqay tek Qazaqstan emes, bükil Orta Aziya halıqtarınıñ täuelsizdigi jolında küres jürgizgen, sonday-aq osı orayda “Bir twtas Türkistan” pikirin ortağa salğan edi. Onımen Qazaqstannıñ täuelsizdik tarihı tereñdey tüsedi. Bügingi swhbatımız Mwstafa Şoqaydıñ ömiri men küresi turalı bolmaq. Mimar Sinan Körkem Öner Universitetiniñ professorı, tarih ğılımınıñ doktorı Äbdiuaqap Qaranıñ swhbatı "Anatolı" aqparattıq agentiginiñ resmi saytında jariyalandı.
1890 jıldıñ patşalıq Reseydiñ köne küntizbesi boyınşa 25 jeltoqsanında, al bügin qoldanıp otırğan küntizbe boyınşa 1891 jıldıñ 7 qañtarında Qızılorda oblısı, Şieli audanı, Swlutöbe mañındağı Narşoqı qıstauında düniege kelgen Mwstafa qazaqtardıñ qıpşaq ruına jatatın tekti otbasınınıñ wrpağı. Qoqan handığında joğarı şendi äsker bolğan atası Torğay Datqa Quatbaywlı Qıpşaq işindegi Şaştı ruınıñ bii edi.
Torğay Datqa tört wlı işinde Mwstafanıñ äkesi Şoqayğa erekşe bir süyispenşilikpen qaraytın. Bwl beker emes edi. Öytkeni aynalasındağılarğa kömektesudi wnatatın Şoqay aqıldı is-äreketteri, orındı pikirleri jäne baysaldı minezimen halıq arasında zor bedelge ie boldı. Mwstafa Şoqaydıñ nağaşı jwrtı da qazaqtar arasında bedeldi äulet edi. Anası Baqtınıñ äkesi jauıngerligimen atı şıqqan edi.
Baqtı Şoqay bidiñ toqalı edi. Şoqay bi bäybişeden bala süymedi. Sondıqtan, ekinşi märte Baqtığa üylengen boluı kerek. Şoqay bidiñ bes balasınıñ beseui de Baqtıdan. Mwstafa üydegi törtinşi bala boldı. Mwstafa alğaşqı bilimin anası Baqtıdan aldı. Baqtı wlınıñ sauatın bes jasar kezinde aştı. Bwdan keyin Mwstafa auıl balalarımen birge auıldağı molladan oqıdı. Dini bilimmen qatar Mwstafa muzıkadan da sabaq aldı. Bes jasında dombıra tartıp, än salatın edi. Mwnda da onıñ alğaşqı mwğalimderi otbası müşeleri boldı.
Bastauış mektepti Aqmeşittegi bir orıs mektebinde oqığan Mwstafa Taşkent erler gimnaziyasın üzdik oqıp altın medalge ie boldı. Osı kezde onıñ mädeni salada ösip-kemeldenuine başqwrttan şıqqan ataqtı fol'klorist ğalım Äbubäkir Divaev köp äser etti. Divaev Taşkent gimnaziyasında Mwstafamen birge oqitın tört-bes oquşığa da kömektesip otırdı jäne mezgil mezgil olardı üyine şaqırıp swhbattastı.
Osıdan keyin Peterburg Universiteti Zañ fakul'tetinde joğarı bilim alğan Mwstafa bwl qalada sonımen qatar alda kelgen ziyalılar jäne sayasatkerlermen de aralasıp otırdı. Äsirese Älihan Bökeyhan jäne Orınborda şığıp twrğan «Qazaq” gazetimen baylanısta boldı.
Zañ fakul'tetin ayaqtağannan keyin Şoqay Resey Duması mwsılman deputattarınıñ frakciyasında Bökeyhanmen birge jwmıs istep, qazaqtıñ jäne Reseylik özge türki halıqtarınıñ köptegen mäseleleriniñ Dumada talqılanuına türtki boldı. Äsirese 1916 jılğı köteriliste Ortalıq Aziyanıñ mwsılman halıqtarın ayausız qırğan gubernatorlardıñ zwlımdıqtarınıñ Dumada talqılanuına zor eñbek etti.
1917 Aqpan töñkerisin barlıq ziyalılar sıyaqtı Şoqay da quanışpen qarsı aldı. Olar patşalıq rejim kezindegi ädiletsizdikter men ozbırlıqtardıñ endi ayaqtalatınına sendi. Sol üşin olar birigip Alaş wlttıq qozğalısın ömirge äkeldi. Şoqay Alaş lideri Bökeyhannıñ nwsqauı boyınşa Türkistan gubernatorlığı qwramındağı millionnan astam qazaqtıñ qaq-qwqıqtarın qorğau üşin Taşkent qalasındağı özbek ziyalılarımen birge sayasi is-äreketterdiñ bel ortasında jürdi. Sol qalada 1917 Qazan töñkerisinen soñ Bol'şevikterdiñ üstemdik ornatuınan keyin at basın Qoqan qalasına bwrdı. Bwl jerde 1917 jılı 27 qaraşada Türkistan avtonomiyası jariya etildi. Onıñ prezidenti bolıp Alaş qayratkeri Mwhametjan Tınışbaev, al Sırtqı ister ministri bolıp Mwstafa Şoqay saylandı. Bir aydan keyin Tınışbaevtıñ ornına Şoqay saylandı. Bwl arada jeltoqsan ayında Orınbor qalasında Alaş Orda avtonomiyası qwrılıp jattı. Şoqay osı alqalı jiınğa da qatısıp üles qostı. Biraq Bol'şevikter osı eki avtonomiyanı da küşpen tarqattı.
Osıdan keyin 1918 jılı qırküyek ayında Orınborda bas qosqan Alaş, Türkistan jäne Başqwrt avtonomiyalıq ükimetteriniñ jetekşileri, atap aytqanda Bökeyhan, Baytwrsın, Dulat, Tınışbaev, Şoqay jäne Zäki Uälidi Bol'şevikterge qarsı küş biriktirip, “Oñtüstik-Şığıs Avtonomiyalıq Mwsılman Ölkeleri Odağın” qwruğa şeşim qabıldadı. Bwl odaqtı iske asıruğa mümkindik bolmasa da, Şoqay bwl ideyanı Europada arı qaray damıtıp, “Twtas Bir Türkistan” ideyasın jasadı. Demek bwl ideya Şoqaydıñ jeke pikiri emes, Alaştıñ ideyası.
Bol'şevikterdiñ üstemdik ornatuınan keyin halqınıñ täuelsizdigi jolındağı küresin şetelderge jürgizuge bağıt alğan Şoqay 1921 jılı jaz aylarında qasında jwbayı Mariya YAkovlevna Gorinamen birge Parijge keldi. Bwl jerde betbe-bet kelgen qiınşılıqtarğa qaramastan Şoqay wlt jolındağı küresinen bas tartpadı. Ağılşın, francuz, nemis jäne türik tilderindegi gazet-jurnaldarda jäne halıqaralıq jinalıstarda halqınıñ sayasi qaq-qwqıqtarın qorğağan pikirlerin ortağa saldı. Kitaptar jarıqqa şığardı. Eñ bastısı 1929-1939 jıldarı arasında “YAş Türkistan” atımen on jıl üzdiksiz jurnal şığarıp twrdı. Bügingi tañda da öte qwndı derekter men pikirlerdi qamtığan bwl jurnal mänin joyğan joq.
1939 jılı bwrq etken düniejüzilik ekinşi soğıs Şoqaydıñ es bilgennen beri halqı üşin jürgizip kele jatqan küresin toqtatqanday boldı. Soğıs kezinde Parijde kitap oqıp, Gitler men Stalinniñ aqırı nemen tınatını jönindegi swraqqa jauap izdep jürgende, 1941 jılı mausım ayında Nacistter twtqındap konclagerlerge alıp ketti. Oğan Keñes armiyasınan twtqınğa alınğan Türkistandıq äskerlerden alda qwrılatın legiondarğa basşılıq jasau wsınıs etildi. Şoqay bwl wsınıstan üzildi kesildi bas tarttı. Öytkeni onıñ alda jalda Keñes Odağın qwlatıp Türkistandı qolğa tüsiretin bolsa, Nacisterdiñ eline täuelsizdik bermeytinin, tipti ol aymaqtı Bol'şevikterden arman qanaytının, ädiletsizdik pen zwlımdıq jasaytına kümäni joq edi. Sodan lageler'lerden Parijdegi üyine qaytıp bara jatqanda 1941 jılı 27 jeltoqsanda Berlin qalasında beymälim jağdayda köz jwmdı jäne sonda jerlendi.
Mwstafa Şoqay tek eli üşin özin qwrban etken wlı sayasi twlğa qana emes, ol adamgerşilik jağınan da teñdessiz edi. Soğıs kezinde basqa emigranttar sıyaqtı jan sauğalap, AQŞ-qa qaşıp ketpedi. Özine qiın qıstau kezde pana bolğan francuz halqı ne körse, men de sonı köremin dep Parijde qaldı. Mine sondıqtan francuz halqı onı qwrmettep, Parijde Şoqay atında sayabaq aşıq otır.
Sonımen qorıta aytar bolsaq, Alaş qozğalısın 1918 jıldan 1941 jılğa deyin jalğastırğan Mwstafa Şoqaydıñ küresi jäne ideyalarımen Qazaqstannıñ täuelisizdik tarihı tereñdey tüsedi. Täuelsizdik küreskerligi men qatar joğarı adami qasietteri bar Şoqaydı tek qazaq halqı qana emes, bükil türki düniesi, tipti älem elderi qwrmetteydi. Alaş qozğalısınıñ soñğı tüyini bolğan Mwstafa Şoqaydıñ topırağı torqa, barğan jeri wjmaq bolsın.

Äbdiuaqap Qara, Sinan Körkem Öner Universitetiniñ
professorı, tarih ğılımınıñ doktorı

“The Qazaq Times”