اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى حيللاري كلينتون بۇدان كوپ جىل بۇرىن «2027 جىلعا قاراي قىتاي ەڭ كەدەي ەلدەردىڭ  بىرىنە  اينالادى» دەگەن بولجام سيپاتتى ءسوزىن ايتقان ەدى. كەيبىر ەلەۋلى فاكتورلاردان الىپ قاراعاندا كلينتوننىڭ بۇل ءسوزى شىندىققا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەنبەي شارا جوق. تومەندە ءوز تالداۋىمىزدى ۇسىنىپ كورەلىك.

بۇل كۇندە الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى سانالاتىن قىتاي الەمدەگى ەڭ باي ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى. ادام باسىنا شاققانداعى تابىستىڭ تومەندىگىن ەسكەرمەسەڭىز، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى شىرقاۋ شىڭىندا تۇرعان كەزدە قۇراما شتات ەكونوميكالىق ءوسىم قارقىنىنان دا اسىپ تۇسكەن ەدى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكونوميستەرى بۇل قارقىنمەن ەسەپتەگەندە كوپ ۇزاماي قىتايدىڭ قۇراما شتاتتاردى باسىپ وزىپ الەمدىك كوشباسشىعا اينالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاساعان ەدى. شىنىندا دا سولاي ما؟ ءبىز اۋەلى قىتايدىڭ وتكەنىنە توقتالىپ كورەلىك.

ماو ءداۋىرى جانە قىتاي دامۋى

ماۋ (ماو تسزەدۋن) بيلىك قۇرعان 27 جىلدا قىتاي ەۋروپا، اقش جانە جاپونيامەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى دامىتپادى. قحر قۇرىلعان العاشقى جىلداردا ءبىر عانا كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىنا سۇيەندى. كەڭەس وداعىنان العان 217 ميلليارد دوللار ارقىلى ءبىراز ءوندىرىستى ىسكە قوسقانداي بولدى. ودان بۇرىن تەك ۇن تارتۋ، قاعاز جاساۋ، توقىماشىلىقتان وزگە ءوندىرىسى بولماعان-دى. ءتىپتى، شەگە، سىرىڭگە سەكىلدى قاراپايىم تۇرمىستىق كەرەك-جاراقتى دا شەتەلدەن ساتىپ الاتىن، 90 پايىزعا حالقى كەدەيلىكتە ءارى اۋىلدى جەردە ءومىر سۇرەتىن ەل بولدى. ءتىپتى، ماۋدىڭ «3 جىلدا بريتانيانى قۋىپ جەتەمىز» دەگەن ساياسي ۇرانىنىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرى 43 ملن ادامنىڭ جانىن جالماعان تراگەدياعا الىپ كەلگەن ەدى. كوپ ۇزاماي جالعىز قولداۋشى كەڭەس وداعىمەن دە ديپلوماتيالىق قاتىناسى ءبۇلىنىپ، الىپ ەل توماعا تۇيىق كۇيدە قالىپ قويعان.

بۇل كەزەڭدە قىتاي ەكونوميكاسى 1940 جىلدارداعى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەدى. زاۋىتتار جابىلىپ، مەكتەپتەر وقۋىن توقتاتتى. «مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى كەزىندە مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر دە ەگىس اتىزدارىنا، قارا جۇمىستارعا جەگىلدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى تاپتىق كۇرەستىڭ داڭعوي لاڭى بولسا، ەندى ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ميلليونداعان قىزمەتكەرلەرگە جالاقى تولەۋگە دە مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى جوق ەدى.

ال، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ سەبەبى – رەفورمادان كەيىن باتىس ەۋروپا، اقش، جاپونيا سەكىلدى ءىرى ەكونوميكالاردىڭ قىتايعا ميللاردتاپ، تريلليونداپ قارجى قۇيۋىندا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل ەلدەر قىتايدا زاۋىت-فابريكالار اشىپ، ءوندىرىستى دامىتىپ، قىتايداعى ميلليونداعان ارزان ەڭبەك كۇشتى جۇمىسپەن قامتىپ، تەحنيكالىق جاردەم بەردى. ون مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان قىتايلىق ستۋدەنتتەر شەتەلدەن ءبىلىم الىپ كەلىپ ەلدىڭ ءتۇرلى سالالارىن دامىتتى.

قىتاي ەكونوميكاسىن قارقىندى دامىتقان فاكتورلار

1, اسا مول ەڭبەك كۇش. قىتايدا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ الدىندا 800 ملن حالىق بولدى. ونىڭ اراسىندا 1960-1964 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ءبىر ۇرپاقتىڭ سانى ەڭ مول بولدى. بۇلار قىتاي رەفورماسى تۇسىندا ەڭ بەلسەندى ەڭبەككۇشكە اينالدى.

2, شەتەلدىك ينۆەستيتسيا. شەتەل قارجىسى، تەحنيكاسى گونكونگ ارقىلى كوپتەپ كىردى. 2016 جىلعا دەيىن 960 مىڭنان استام شەتەلدىك كاسىپورىندار قىتايدا ءوز ءوندىرىسىن اشىپ كەلدى. ءارى، وسى شەتەلدىك كومپانيالار قىتاي تەرريتورياسىنداعى ەكونوميكانىڭ 60 پايىزدان استامىن يەلەپ تۇردى.

3, ۋربانيزاتسيا. حالقىنىڭ 20 پايىزى عانا قالالاردا تۇراتىن ەلدە ۋربانيزاتسيا قارقىندى ءجۇردى. اقش سەكىلدى دامىعان ەلدەردە  GDP ءوسۋى  باياۋ  بولاتىن  سەبەبى ولاردا  ۋربانيزاتسيا  ورىندالىپ بولعان،  ينفراقۇرىلىم الدە قاشان كەمەلىنە كەلگەن. ال، قىتاي سەكىلدى ەندى عانا رەفورما جاساعان ەلدە قالا، جول قۇرىلىسى ءبىر مەزەتتە قارقىندى جۇرگىزىلىپ، ناتيجەسىندە GDP قىسقا مەرزىمدە تەز ءوسىپ شىقتى. قالا تۇرعىندارى 20 پايىزدان، 65-66 پايىزعا كوبەيدى. بىراق، سالدارىنان تۇرىن ءۇي باعاسى الەمدە جوق ءوسىم كورسەتتى، ايتالىق شاڭحاي قالاسىندا 100 شارشى مەتر ءۇيدىڭ باعاسى 10 ملن اقش دوللارىنا دەيىن كوتەرىلدى.

4, سىرتقى ساۋدانىڭ دامۋى. 1980 جىلداردان باستاپ الەمدىك برەندتەر، ءىرى كورپوراتسيالارى ءوز ونىمدەرىن قىتايدا ءوندىرىپ، قىتايدى «الەمنىڭ ءوندىرىس بازاسىنا» اينالدىردى. قىتايدىڭ ەكسپورتى جوعارى شەككە جەتتى. الەم ءونىدىرىسىنىڭ 33 پايىزىن يەلەگەن قىتاي كوپتەگەن دامۋشى ەلدەردەن شيكىزات يمپورتتاۋىنا تۋرا كەلدى. وسىلايشا يمپورت پەن ەكسپورت قاتار كوتەرىلىپ، سىرتقى ساۋدا كولەمى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگىن ۇستاپ تۇردى.  الايدا، قىتاي ەكسپورتىنىڭ باسىم كوبىن تاعى دا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ءونىمى قۇرادى.

قىتايدى الەۋمەتتىك داعدارىسقا باستايتىن 8 نەگىزگى فاكتور

دۇنيەنىڭ تىزگىنىڭ ماڭگىلىككە ۇستاپ تۇرۋ ەشكىمنىڭ دە ەنشىسىنە جازىلماعان. ەشبىر مەملەكەت تە شەكسىز بيلىككە جەتىپ دۇنيەنىڭ شارتسىز قوجاسى بولىپ ماڭگى قالا الماسى انىق. 2015 جىلدان بەرى قىتايدىڭ قۋاتتى ەكونوميكاعا يە بولۋى، ونىڭ ساياسي ءھام اسكەري قاۋپىن دە كۇشەيتكەنى بايقالدى.  قۇراما شتاتتاردان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا جەتكەن قىتاي ەندى الدىنعى دامىعان ەلدەردەن قاقپاي كورە باستادى. 2012 جىلدان باستاپ ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ قارقىنى باياۋلادى. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ بۇل قوزعالىسىنان الداعى ۋاقىتتا كەرى ءوسۋ قارقىن الىپ، كوپ ۇزاماي ەلدىڭ كەدەيلەسە تۇسەتىنىن بولجاۋعا بولادى.

بۇعان الىپ كەلەتىن فاكتورلاردى مىنالار دەپ اتاپ كورسەتەر ەدىك:

  1. ەڭبەك كۇشىنىڭ قىمباتتاۋى. كەزىندە الەمدەگى ەڭ ارزان ەڭبەك كۇشكە يە ەل، الەۋمەتتىك تۇتىنۋدىڭ جوعارىلاۋىمەن بۇل ارتىقشىلىعىنان ايىرىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە، قازىر اقش، جاپونيا سەكىلدى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى وداقتاستار دياو-ءۇي ارالى ماسەلەسى جانە وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەلەرىن العا تارتا وتىرىپ ونداعى تەڭىز تاسىمالىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. بۇل قىتايداعى ەڭبەك كۇشتىڭ قۇنىنا دا اسەر ەتۋدە.
  2. شەتەلدىك كاسىپورىندار ءوز ەلىنە نەمەسە وڭتۇستىك شىعىس ازياعا قونىس اۋدارۋدا. قىتايداعى امەريكالىق Apple كومپانياسىنىڭ ءوندىرىسى 220 ملرد دوللاردان اسىپ، تۇتاس شىڭجاڭنىڭ جىلدىق ءوندىرىس قۇنىنا تەڭەستى. Foxon كومپانياسىنىڭ ءوندىرىسى ودان دا كولەمدى ەدى.   ال، Walmart  تۇتاس  قىتاي ەكسپورتىنىڭ 12 پايىزىن ورىندادى. الايدا، وسى ءىرى كومپانيالاردىڭ ءبارى دەرلىك قىتايدان كەتىپ جاتىر. Samsung تولىقتاي ۆەتنامعا كەتسە، Apple كومپانياسى 30 پايىز ءوندىرىسىن ۇندىستانعا اۋىستىردى. جاھاندىق نارىق برەندتەرىنىڭ قىتايدان باس تارتۋى ەل ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى بولۋدا.
  3. وڭتۇستىك تەڭىز جولىنىڭ كەسىلۋى. تەڭىز تاسىمالى ەڭ ارزان تاسىمال ەكەنى تۇسىنىكتى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنەن جىلىنا الەمنىڭ ساۋدا كەمەلەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ءوتىپ تۇرادى. بۇل شامامەن 4 تريلليون دوللاردى قۇرايتىن تاسىمال جولى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى تاسىمالىنىڭ كەدەرىگىگە ۇشىراۋى قىتاي يمپورتى مەن ەكسپورتىنا، ارى قاراي ءوندىرىسى مەن تۇتاس ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتەدى. اقش وڭىردەگى وزگە ەلدەردىڭ قولداۋىن الا وتىرىپ، بۇل تەڭىزگە ءوزىنىڭ اۆيا-تاسىمال كەمەسىن كىرگىزدى. بۇل ءبىر جاعىنان قىتايدىڭ ساۋدا تاسىمالىن تەجەسە، ەكىنشى جاعىنان وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى دامىپ كەلە جاتقان ءوندىرىستى قورعاۋ ءرولىن اتقارادى.

تەڭىز جولى بۋىلعان قىتاي «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ارقىلى قۇرلىق تاسىمالىن تۇتاستىرعىسى كەلدى. دەگەنمەن، بۇل جوباسى تابىستى بولىپ كەتكەن جوق. ءۇندى مۇحيتىنىڭ باتىسىنا شىقپاق بولىپ، ميانما ارقىلى جول سالعان ەدى جانە ونى بيىل پايدالانۋعا بەرمەك بولعان. ميانماداعى اسكەري توڭكەرىس بۇل جوسپارىن جۇزەگە اسىرتپادى.  بۇل  ەكسپورتقا  عانا  ەمەس افريكا،  ورتا شىعىس  ەلدەرىنەن شيكىزات  تاسىمالىنا دا  زور كەدەرگى بولىپ  وتىر.

  1. تەحنيكالىق بۇعاۋ. بۇرىندارى قىتاي شەتەل  تەحنيكاسىن  ساتىپ  الۋ،  حاكەرلىك شابۋىلمەن  ۇرلاۋ  ارقىلى تەحنيكالىق  قاجەتىن  قامداپ  كەلسە، ەندى  اقش  باستاپ  قىتايلىق  ستۋدەنتتەردىڭ،  پروفەسسورلاردىڭ قيمىلىنا،  وقۋىنا شەك  قويدى. Huawei  كومپانياسى دا  شەكتەۋگە  ۇشىرادى. كومپيۋتەر،  سمارتفوننىڭ  شيفتەرى  شەتەلدىك  يمپورتقا  سۇيەنەتىن،  ول  جولدارىنا  شەك  قويىلا  باستادى. بۇل قىتايدىڭ تەحنولوگيانى دامىتۋىنا ۇلكەن تۇساۋ بولدى.
  2. ساۋدا سوعىسى. 2017-2018 جىلدارى باستالعان ساۋدا  سوعىسىنان  بەرى  قىتايدىڭ  ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىگى اقش-پەن ساۋداسى 2020 جىلى 18 پايىزعا، ەۋرووداقپەن ساۋداسى 16 پايىزعا ازايدى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ 60 پايىزعا  جۋىعىن  يەلەيتىن  ەلدەرمەن ساۋداسىنىڭ  توقىراۋى  قىتاي  ەكونوميكاسىن  ءتىپتى قۇلدىراتا بەرمەك.
  3. حالىقتىڭ قارتتانۋى. 1960 جىلدارى ءار وتباسىندا 5-6 بالادان،  جىل  سايىن  50-60 ملن ادامعا  كوبەيەتىن  ەلدە  بىلتىر (2020) حالىق سانى تەك 6 ميللونعا عانا  كوبەيگەن. بۇل  ءوسىم بارعان  سايىن  ازايىپ  بارادى،  2027 جىلى كەرى  ءوسۋ جارىققا شىققالى  تۇر دەيدى  ءوز دەموگرافيالىق بولجاۋلارىندا. قارتتاردىڭ  مولايۋى،  جاس ەڭبەك كۇشتىڭ ازايۋى  شىعىندى  مولايتىپ،  ەكونوميكانى  السىرەتەتىن تاعى ءبىر  سەبەپ.
  4. ەكولوگيالىق اپاتتار، رەسۋرستار تاپشىلىعى. 2016 جىلى الەمدەگى ەڭ  لاس 10 قالانىڭ  جەتەۋى  قىتايدا  ەكەنى بەلگىلى بولدى. 1970 جىلدان  بەرى  اقش،  ەۋروپا  ەلدەرى زاۋىت-فابريكالارىن  قىتايعا  كوشىرۋ سەبەبى دە  ءوز ەلدەرىندەگى   اۋانىڭ،  توپىراقتىن، سۋدىڭ  لاستانۋىن  ازايتۋ  ءۇشىن بولعان ەدى. ءوندىرىس  قاجەتىنە  وراي  تابيعي  رەسۋرستاردى  كوپتەپ  اشۋ،  لاس سۋ  مەن  گازدىڭ  كوپتەپ  شىعارىلۋى  وتە  ۇلكەن  ماسەلەلەر  الا  كەلدى. ورتانىڭ لاستانۋى حالىق  دەنساۋلىعىنا بولعان زيانى اۋىر  بولۋدا،  الدا بۇل  ماسەلەلەردى  رەتتەۋ  ءۇشىن زور  بوداۋلار  بەرەرى  داۋسىز،  بۇل دا ەكونوميكاعا  تۇساۋ  بولعالى  وتىرعان  ماسەلەنىڭ  ءبىرى.
  5. ەكونوميكانىن كوبىكتەنۋى. تاياۋ جىلدارى اقشانىڭ مولشەردەن تىس شىعارىلۋى، وندىرگەن  ونىمدەردىڭ  اسىپ  قالۋى،  ينفلياتسيانىڭ ارتۋى، تۇرعىن ءۇي  باعاسىنىڭ  شارىقتاۋى كوپىرشىك ەكونوميكاعا الىپ كەلدى. قىتاي  ستاتيستيكا  ورتالىقتارى ءار پروۆينتسيادا ەكونوميكالىق  ءوسىم كورسەتكىشىن اسىرا سىلتەيتىنى بەلگىلى. (ايتالىق: 2018-دە تيانجين، ىشكى موڭعول اۆتونومياسىندا ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ 40 پايىزعا ارتىق كورسەتۋ ارەكەتى اشكەرە بولدى). بىلتىردان  بەرى تەك ءۇرىمجى  قالاسىنىڭ زات باعاسى نيۋ-يورك قالاسىنىڭ زات باعاسىنان اسىپ ءتۇستى. جالاقى جوعارىلاعانىمەن، زات باعاسى ودان دا تەز ءوسىپ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى العا باسپادى.

بۇعان قوسا قىتايدىڭ GDP كورسەتكىشىن ەسەپتەۋى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلمەيدى. ينفلياتسيا مەن بايلىقتىڭ سارىپ بولۋىن ەسەپكە المايدى. وسىنىڭ ءبارى قازىرگى قىتاي ەكونوميكاسىندا كوپىرشىك ەكونوميكانىڭ ۇلەسى باسىم ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. اتالعان فاكتورلاردىڭ ءوزى-اق قىتايدىڭ الداعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك داعدارىسقا بەت الىپ بارا جاتقانىن اڭعارتادى.

“The Qazaq Times”