AQŞ Memlekettik departamentiniñ bwrınğı jetekşisi Hillari Klinton bwdan köp jıl bwrın «2027 jılğa qaray Qıtay eñ kedey elderdiñ  birine  aynaladı» degen boljam sipattı sözin aytqan edi. Keybir eleuli faktorlardan alıp qarağanda Klintonnıñ bwl sözi şındıqqa aynaluı mümkin ekenine senbey şara joq. Tömende öz taldauımızdı wsınıp körelik.

Bwl künde älemniñ ekinşi ekonomikası sanalatın Qıtay älemdegi eñ bay elderdiñ biri retinde ataladı. Adam basına şaqqandağı tabıstıñ tömendigin eskermeseñiz, Qıtaydıñ ekonomikalıq damuı şırqau şıñında twrğan kezde Qwrama Ştat ekonomikalıq ösim qarqınınan da asıp tüsken edi. Köptegen elderdiñ ekonomisteri bwl qarqınmen eseptegende köp wzamay Qıtaydıñ Qwrama Ştattardı basıp ozıp älemdik köşbasşığa aynaluı mümkin degen boljamdar jasağan edi. Şınında da solay ma? Biz äueli Qıtaydıñ ötkenine toqtalıp körelik.

Mao däuiri jäne Qıtay damuı

Mau (Mao Czedun) bilik qwrğan 27 jılda Qıtay Europa, AQŞ jäne Japoniyamen diplomatiyalıq qatınastı damıtpadı. QHR qwrılğan alğaşqı jıldarda bir ğana Keñes odağınıñ qoldauına süyendi. Keñes odağınan alğan 217 milliard dollar arqılı biraz öndiristi iske qosqanday boldı. Odan bwrın tek wn tartu, qağaz jasau, toqımaşılıqtan özge öndirisi bolmağan-dı. Tipti, şege, siriñge sekildi qarapayım twrmıstıq kerek-jaraqtı da şetelden satıp alatın, 90 payızğa halqı kedeylikte äri auıldı jerde ömir süretin el boldı. Tipti, Maudıñ «3 jılda Britaniyanı quıp jetemiz» degen sayasi wranınıñ öreskel qatelikteri 43 mln adamnıñ janın jalmağan tragediyağa alıp kelgen edi. Köp wzamay jalğız qoldauşı Keñes odağımen de diplomatiyalıq qatınası bülinip, alıp el tomağa twyıq küyde qalıp qoyğan.

Bwl kezeñde Qıtay ekonomikası 1940 jıldardağı deñgeyge deyin tömendedi. Zauıttar jabılıp, mektepter oquın toqtattı. «Mädeniet revolyuciyası kezinde mwğalimder men därigerler de egis atızdarına, qara jwmıstarğa jegildi. Onıñ bir sebebi taptıq kürestiñ dañğoy lañı bolsa, endi bir jağınan memlekettik mekemelerde milliondağan qızmetkerlerge jalaqı töleuge de memlekettiñ mümkindigi joq edi.

Al, Qıtay ekonomikasınıñ damu sebebi – reformadan keyin Batıs Europa, AQŞ, Japoniya sekildi iri ekonomikalardıñ Qıtayğa millardtap, trilliondap qarjı qwyuında ekeni aytpasa da tüsinikti. Bwl elder Qıtayda zauıt-fabrikalar aşıp, öndiristi damıtıp, Qıtaydağı milliondağan arzan eñbek küşti jwmıspen qamtıp, tehnikalıq jardem berdi. On mıñdağan, jüz mıñdağan qıtaylıq studentter şetelden bilim alıp kelip eldiñ türli salaların damıttı.

Qıtay ekonomikasın qarqındı damıtqan faktorlar

1, Asa mol eñbek küş. Qıtayda ekonomikalıq damudıñ aldında 800 mln halıq boldı. Onıñ arasında 1960-1964 jıldarı düniege kelgen bir wrpaqtıñ sanı eñ mol boldı. Bwlar Qıtay reforması twsında eñ belsendi eñbekküşke aynaldı.

2, Şeteldik investiciya. Şetel qarjısı, tehnikası Gonkong arqılı köptep kirdi. 2016 jılğa deyin 960 mıñnan astam şeteldik käsiporındar Qıtayda öz öndirisin aşıp keldi. Äri, osı şeteldik kompaniyalar Qıtay territoriyasındağı ekonomikanıñ 60 payızdan astamın ielep twrdı.

3, Urbanizaciya. Halqınıñ 20 payızı ğana qalalarda twratın elde urbanizaciya qarqındı jürdi. AQŞ sekildi damığan elderde  GDP ösui  bayau  bolatın  sebebi olarda  urbanizaciya  orındalıp bolğan,  infraqwrılım älde qaşan kemeline kelgen. Al, Qıtay sekildi endi ğana reforma jasağan elde qala, jol qwrılısı bir mezette qarqındı jürgizilip, nätijesinde GDP qısqa merzimde tez ösip şıqtı. Qala twrğındarı 20 payızdan, 65-66 payızğa köbeydi. Biraq, saldarınan twrın üy bağası älemde joq ösim körsetti, aytalıq Şañhay qalasında 100 şarşı metr üydiñ bağası 10 mln AQŞ dollarına deyin köterildi.

4, Sırtqı saudanıñ damuı. 1980 jıldardan bastap älemdik brendter, iri korporaciyaları öz önimderin Qıtayda öndirip, Qıtaydı «Älemniñ öndiris bazasına» aynaldırdı. Qıtaydıñ eksportı joğarı şekke jetti. Älem önidirisiniñ 33 payızın ielegen Qıtay köptegen damuşı elderden şikizat importtauına tura keldi. Osılayşa import pen eksport qatar köterilip, sırtqı sauda kölemi Qıtay ekonomikasınıñ basım böligin wstap twrdı.  Alayda, Qıtay eksportınıñ basım köbin tağı da şeteldik kompaniyalardıñ önimi qwradı.

Qıtaydı äleumettik dağdarısqa bastaytın 8 negizgi faktor

Dünieniñ tizginiñ mäñgilikke wstap twru eşkimniñ de enşisine jazılmağan. Eşbir memleket te şeksiz bilikke jetip dünieniñ şartsız qojası bolıp mäñgi qala alması anıq. 2015 jıldan beri Qıtaydıñ quattı ekonomikağa ie boluı, onıñ sayasi häm äskeri qaupin de küşeytkeni bayqaldı.  Qwrama Ştattardan keyingi ekinşi orınğa jetken Qıtay endi aldınğı damığan elderden qaqpay köre bastadı. 2012 jıldan bastap ekonomikalıq ösudiñ qarqını bayauladı. Qıtay ekonomikasınıñ bwl qozğalısınan aldağı uaqıtta keri ösu qarqın alıp, köp wzamay eldiñ kedeylese tüsetinin boljauğa boladı.

Bwğan alıp keletin faktorlardı mınalar dep atap körseter edik:

  1. Eñbek küşiniñ qımbattauı. Kezinde älemdegi eñ arzan eñbek küşke ie el, äleumettik twtınudıñ joğarılauımen bwl artıqşılığınan ayırılıp qaldı. Onıñ üstine, qazir AQŞ, Japoniya sekildi Ündi-Tınıq mwhitındağı odaqtastar Dyao-Üy aralı mäselesi jäne Oñtüstik Qıtay teñizi mäselelerin alğa tarta otırıp ondağı teñiz tasımalına kedergi keltirude. Bwl Qıtaydağı eñbek küştiñ qwnına da äser etude.
  2. Şeteldik käsiporındar öz eline nemese Oñtüstik Şığıs Aziyağa qonıs audaruda. Qıtaydağı amerikalıq Apple kompaniyasınıñ öndirisi 220 mlrd dollardan asıp, twtas Şıñjañnıñ jıldıq öndiris qwnına teñesti. Foxon kompaniyasınıñ öndirisi odan da kölemdi edi.   Al, Walmart  twtas  Qıtay eksportınıñ 12 payızın orındadı. Alayda, osı iri kompaniyalardıñ bäri derlik Qıtaydan ketip jatır. Samsung tolıqtay V'etnamğa ketse, Apple kompaniyası 30 payız öndirisin Ündistanğa auıstırdı. Jahandıq narıq brendteriniñ Qıtaydan bas tartuı el ekonomikasına auır soqqı boluda.
  3. Oñtüstik teñiz jolınıñ kesilui. Teñiz tasımalı eñ arzan tasımal ekeni tüsinikti. Oñtüstik Qıtay teñizinen jılına älemniñ sauda kemeleriniñ üşten biri ötip twradı. Bwl şamamen 4 trillion dollardı qwraytın tasımal jolı. Oñtüstik Qıtay teñizi tasımalınıñ kederigige wşırauı Qıtay importı men eksportına, arı qaray öndirisi men twtas ekonomikasına keri äser etedi. AQŞ öñirdegi özge elderdiñ qoldauın ala otırıp, bwl teñizge öziniñ avia-tasımal kemesin kirgizdi. Bwl bir jağınan Qıtaydıñ sauda tasımalın tejese, ekinşi jağınan Oñtüstik Şığıs Aziya elderindegi damıp kele jatqan öndiristi qorğau rölin atqaradı.

Teñiz jolı buılğan Qıtay «Bir beldeu, bir jol» jobası arqılı qwrlıq tasımalın twtastırğısı keldi. Degenmen, bwl jobası tabıstı bolıp ketken joq. Ündi mwhitınıñ batısına şıqpaq bolıp, M'yanma arqılı jol salğan edi jäne onı biıl paydalanuğa bermek bolğan. M'yanmadağı äskeri töñkeris bwl josparın jüzege asırtpadı.  Bwl  eksportqa  ğana  emes Afrika,  Orta Şığıs  elderinen şikizat  tasımalına da  zor kedergi bolıp  otır.

  1. Tehnikalıq bwğau. Bwrındarı Qıtay şetel  tehnikasın  satıp  alu,  hakerlik şabuılmen  wrlau  arqılı tehnikalıq  qajetin  qamdap  kelse, endi  AQŞ  bastap  qıtaylıq  studentterdiñ,  professorlardıñ qimılına,  oquına şek  qoydı. Huawei  kompaniyası da  şekteuge  wşıradı. Komp'yuter,  smartfonnıñ  şifteri  şeteldik  importqa  süyenetin,  ol  joldarına  şek  qoyıla  bastadı. Bwl Qıtaydıñ tehnologiyanı damıtuına ülken twsau boldı.
  2. Sauda soğısı. 2017-2018 jıldarı bastalğan sauda  soğısınan  beri  Qıtaydıñ  eñ iri sauda serigi AQŞ-pen saudası 2020 jılı 18 payızğa, Euroodaqpen saudası 16 payızğa azaydı. Älemdik ekonomikanıñ 60 payızğa  juığın  ieleytin  eldermen saudasınıñ  toqırauı  Qıtay  ekonomikasın  tipti qwldırata bermek.
  3. Halıqtıñ qarttanuı. 1960 jıldarı är otbasında 5-6 baladan,  jıl  sayın  50-60 mln adamğa  köbeyetin  elde  bıltır (2020) halıq sanı tek 6 millonğa ğana  köbeygen. Bwl  ösim barğan  sayın  azayıp  baradı,  2027 jılı keri  ösu jarıqqa şıqqalı  twr deydi  öz demografiyalıq boljaularında. Qarttardıñ  molayuı,  jas eñbek küştiñ azayuı  şığındı  molaytıp,  ekonomikanı  älsiretetın tağı bir  sebep.
  4. Ekologiyalıq apattar, resurstar tapşılığı. 2016 jılı älemdegi eñ  las 10 qalanıñ  jeteuı  Qıtayda  ekeni belgili boldı. 1970 jıldan  beri  AQŞ,  Europa  elderi zauıt-fabrikaların  Qıtayğa  köşıru sebebi de  öz elderindegi   auanıñ,  topıraqtın, sudıñ  lastanuın  azaytu  üşin bolğan edi. Öndiris  qajetine  oray  tabiği  resurstardı  köptep  aşu,  las su  men  gazdıñ  köptep  şığarıluı  öte  ülken  mäseleler  ala  keldi. Ortanıñ lastanuı halıq  densaulığına bolğan ziyanı auır  boluda,  alda bwl  mäselelerdi  retteu  üşin zor  bodaular  bereri  dausız,  bwl da ekonomikağa  twsau  bolğalı  otırğan  mäseleniñ  biri.
  5. Ekonomikanın köbiktenuı. Tayau jıldarı aqşanıñ mölşerden tıs şığarıluı, öndirgen  önimderdiñ  asıp  qaluı,  inflyaciyanıñ artuı, twrğın üy  bağasınıñ  şarıqtauı köpirşik ekonomikağa alıp keldi. Qıtay  statistika  ortalıqtarı är provinciyada ekonomikalıq  ösim körsetkişin asıra silteytini belgili. (Aytalıq: 2018-de Tianjin, İşki moñğol avtonomiyasında ekonomikalıq ösimniñ 40 payızğa artıq körsetu äreketi äşkere boldı). Bıltırdan  beri tek Ürimji  qalasınıñ zat bağası N'yu-York qalasınıñ zat bağasınan asıp tüsti. Jalaqı joğarılağanımen, zat bağası odan da tez ösip halıqtıñ äleumettik jağdayı alğa baspadı.

Bwğan qosa Qıtaydıñ GDP körsetkişin esepteui halıqaralıq standarttarğa say kelmeydi. inflyaciya men baylıqtıñ sarıp boluın esepke almaydı. Osınıñ bäri qazirgi Qıtay ekonomikasında köpirşik ekonomikanıñ ülesi basım ekenin körsetip twr. Atalğan faktorlardıñ özi-aq Qıtaydıñ aldağı uaqıtta äleumettik dağdarısqa bet alıp bara jatqanın añğartadı.

“The Qazaq Times”