قىتايدىڭ «دەرجاۆا ارمانى» جانە ورتا شىعىس: قازاقستاننىڭ گەوساياسي تىنىسى تارىلۋدا

باتىس دەموكراتيالىق ەلدەرىنىڭ قىسىمى شىعىستاعى اۆتوريتارلىق ەلدەردىڭ ىنتىماقتاسۋعا يتەرمەلەپ جاتقانداي. جاقىندا عانا رەسەيمەن بىرلەسكەن مالىمدەمە جاساپ، باتىسقا ءدوڭايبات كورسەتكەن قىتاي ەندى يرانمەن ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا،  قىتاي الداعى ۋاقىتتا وزگە دە اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا قارسى ەلدەردى قاتارىنا تارتۋى مۇمكىن.

80 ميلليونعا جۋىق ەڭبەكقور حالقى، باي رەسۋرستارى بار يران الەمدەگى ءىرى ەلدەردىڭ قاتارىندا اتالادى. قىتايدى يراننىڭ نارىعىنان كورى ونىڭ باتىسپەن وتاسا بەرمەيتىن سىرتقى ساياساتى قىزىقتىرادى. قىتاي ءسىم باسشىسى ۋاڭ ي تەھراندا (تەگەراندا) يران سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ماحمۇد جەۆاد زاريفپەن كەلىسىمگە قول قويدى. بەيجىڭ مەن تەھراننىڭ بۇل كەلىسىمى قىتايدىڭ اقش سانكتسياسىنا قاراماي يران مۇنايىن ساتىپ الا بەرەتىنىن كورسەتتى.

تاراپتار كەلىسىم ءار ەكى جاققا دا پايدالى دەپ سانايتىنى داۋسىز. يران اقش سانكتسياسىنان كەيىن مۇلدە توقتاپ قالعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ ورىنىن تولتىرىپ، تۇرالاعان ەكونوميكاسىن العا جىلتقىسى كەلسە، قىتاي ءوزىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىن دامىتىپ، ورتا شىعىستا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك الادى.

قىتاي مەن يران ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەلىسىمىن جاساستى. فوتو: South China Morning Post,

قازىرگى حالىقارالىق قاتىناستاردا قىتاي مەن يراننىڭ مۇنداي قالامى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق، ءتىپتى اسا وزەكتى تاقىرىپ دەۋگە بولادى. سەبەبى، قىتاي-يران ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىعى اقش پەن يران اراسىندا يادرولىق كەلىسىم تاقىرىبى كوتەرىلىپ جاتقاندا بولىپ وتىر. ترامپ كەزىندە شىعىپ كەتكەن يرانمەن التى ەل جاساسقان كەلىسىمگە بايدەن ءوزىنىڭ قايتىپ ورالۋعا دايىن ەكەنىن بىلدىرگەندەي بولىپ ەدى. انىعىندا كەلىسىمگە كەلۋ يرانعا دا ءتيىمدى بولاتىن. الايدا، ەكى تاراپتا العاشقى قادامدى قارسى جاقتان كۇتتى. وسى كەزدە قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تەھرانعا كەلدى. بەيجىڭ تەھرانمەن كەلىسىم جاساسۋ ارقىلى ۋاشينگتونعا التەرناتيۆ كۇشىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتكەندەي بولىپ وتىر.

ماسكەۋلىك «ەسكى ارمان»، قىتايلىق «بۇلدىر دامە»  جانە ورتا شىعىس

ورتا شىعىس – قارا التىننىڭ قامباسى عانا ەمەس، يدەولوگيالار مەن اعىمداردىڭ قايناعان قازانى، الەمنىڭ ءدىن جاساۋشى لابوراتورياسى. ول عاسىرلار بويى جاھاندىق دەرجاۆالاردىڭ نازارىن اۋدارتىپ كەلگەن. ەسكەردىر زۇلھارنايىننان تارتىپ، كەشەگى وسماندارعا دەيىن ءىرى يمپەريالار دا ورتا شىعىستىڭ باي قالالارىن وزىنە قاراتۋدى، الەم قارجىسىنڭ كۇرە تامىرىن شەڭگەلدەۋدى كوكەيىنەن شىعارماعان. قازىردە سولاي. سۋەيش (سۋەتس) كانالى بىرەر كۇن جابىلىپ ەدى، الەم نارىعىنىڭ قانداي كۇيگە تۇسكەنىنە جاقىندا عانا كۋا بولعان جوقپىز با؟ بۇل ارادا قۇراما شتاتتاردىڭ دا اسا ماڭىزدى مۇددەلەرى جاتىر. اعىلشىننىڭ دا، فرانتسۋزدىڭ دا... سوڭعى جىلدارى وڭىرگە ماسكەۋ مەن بەيجىڭ دە شىراق سالا باستادى.

ماسكەۋ، قازىرگى رەسەي بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ زارداپتارىنا، ولاردىڭ تولەمىنە تولىق مۇراگەر بولعان جوق. بىراق، ونىڭ تەرريتورياسى مەن امبيتسياسىنا مۇراگەر بولۋدان باس تارتپايتىنىن بايقاتىپ كەلەدى. جالى قوڭدانىپ قالعان رەسەي ءبىر كەزدەرى ءسۇريادا ويىنشى بولىپ، ورتا شىعىستاعى مۇددەسىن قورعايتىنىن كورسەتتى.

ەندى، بۇعان دەيىن «اقش-تىڭ ىقپالى الدا بىرتىندەپ السىرەپ، ونىڭ ورنىن قىتاي باسادى» دەگەن ءسوزدى كىمدەر ايتپاسىن، ونىڭ ءتۇپ ادرەسى قىتاي ەكەنى داۋسىز. (الدە بۇل قىتايدى اسقىندىرا ءتۇسىپ، سوڭىندا ۇشىندىرۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان ءسوز بولۋى دا مۇمكىن). قىتاي وسى «بۇلدىر ءۇمىتتى» قۋالاي وتىرىپ ورتا شىعىسقا كەلدى دەسە قونىمدى سيپاتتاۋ بولار. ءوزىن جاھاندىق دەرجاۆا رەتىندە كورگەن قىتاي ورتا شىعىستا ءوز ىقپالىن ورناتۋدى كوزدەرى انىق.

ۋاڭ ي مەن زاريف كەلىسىمگە قول قويدى. فوتو: BBC.

قكپ-نىڭ China Daily باسىلىمى جاريالاعان حاباردا قىتاي ءسىم باسشىسى ۋاڭ ي ورتا شىعىستا «قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ورناتۋدىڭ» بەس بولىكتەن تۇراتىن جوباسىن ۇسىنعانى جازىلعان. وندا «پالەستين-يزريل بەيبىت كەلىسسوزى»، «يراننىڭ يادرولىق جوباسى» جانە «ءوڭىر قاۋىپسىزدىگى نەگىزى» سەكىلدى مازمۇندار قامتىلعان ەكەن. كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل ورتا شىعىس قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى ءۇشىن باتىس ەلدەرى كوتەرىپ جۇرگەن جوبالارمەن ۇقساس. وسىنىڭ وزىندە قىتايدىڭ وڭىردە باتىسپەن التەرناتيۆ كۇش بولعىسى كەلەتىنىن كورەمىز.

سونىمەن، قىتاي-يران كەلىسىمىنىڭ ماڭىزى قانداي؟

قىتايمەن جاڭا كەلىسىمى بار يران ەندى اقش-قا جاڭا تالاپتارىن قويا باستاۋى مۇمكىن. ەندى اقش ءۇشىن يراندى كەلىسىمگە يلىكتىرۋدىڭ قۇنى قىمباتتاي تۇسەتىندەي. وسىلاردان دا ماڭىزدىسى قىتاي يرانمەن كەلىسىم جاساسۋ ارقىلى اقش-تىڭ كۇشىن پارشالاي الادى.

«قالاي؟» دەسەڭىز، تاراتىپ ايتايىق. بايقاعانىمىزداي، ترامپ كەزىندە اقش-تىڭ قورعانىس ستراتەگياسى جاڭاردى. ترامپ كەزىنەن باستاپ قىتايدىڭ ارتىپ كەلە جاتقان قاۋپىنە قارسى ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى، ءتىپتى ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى سىن-قاتەرىنە قارسى قورعانىس كۇشتەرىن شوعىرلاندىردى. اقش-تىڭ ەسەبىندە يران سانكتسيادان ابدەن السىرەگەن، بۇرىنعىداي ەمەس جۋاسىعان، اشۋلى بولسا دا قاۋقارى ازايعان. ونىڭ ۇستىنە يراننىڭ وڭىردەگى ستراتەگيالىق باسەكەلەستەرى ساۋد ارابيا مەن ءيزرايلدى بەلگىلى دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىپ ۇلگىرگەن. ەندى يزرايلمەن اراز كۇيدەگى اراب ەلدەرى اراسىندا قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرىپ، يرانعا قارسى بلوك قويۋ جەتكىلىكتى بولاتىن. ونداي قادام دا جاسالعان. باحرەين، كۋۆەيت، بىرىككەن اراب امىرلىگى قاتارلى بىرقاتار اراب ەلدەرى يزرايلمەن تاتۋلىق كەلىسىمدەرىنە دە كەلە باستاعان. وسىنىڭ ءبارى ۋاشينگتوننىڭ بار نازارىن قىتايعا، ونىڭ كۇن سايىن ساياسي-اسكەري، ەكونوميكالىق ىقپالى اسقىنىپ بارا جاتقان ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنا نازار اۋدارۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن-ءدى. قۇراما شتاتتاردىڭ ستراتەگيالىق باسىمدىق بەرەتىن نىسانى ەندى قىتايدىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىك باعىتىنا قاراي ويىستى. اۋعانستان، ءسۇريا جانە يراكتان ءبىر مەزگىلدە مىڭداعان اسكەرلەرىن قىسقارتىپ، ەسەسىنە ءۇش بىردەي اۆيا-تاسمالداۋشى كەمەلەرىن قىتايعا جاقىن تەڭىزگە سالعان.

ال، قىتايدىڭ يرانمەن ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەلىسىمىنە كەلۋى اقش ءۇشىن جاڭا سىن بولىپ قابىلدانباق. ەگەر قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قولداۋىندا يران قايتا باس شۇلعىپ، ورتا شىعىستاعى ءوزىنىڭ بۇلدىراپ بارا جاتقان ماقسات-مۇراتىنىڭ سوڭىنان قايتا تۇسسە، بۇل اقش-قا وڭاي تيمەك ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقش-تىڭ قىتاي ىقپالىنا قارسى قورعانىس ستراتەگياسى مەن قۋاتى ەكى ايماققا بولىنۋىنە، ناتيجەسىندە قاي تاراپتا دا السىرەۋگە الىپ كەلۋى دە مۇمكىن.

بىراق, ءبىز قۇراما شتاتتاردى ترامپ كەزىندەگىدەي «جەكە باتىر» ۇستانىمىندا ەمەس ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازىر، اقش ءوزىنىڭ وداقتاستارىمەن ءىس-قيمىلىن ۇيلەستىرگەن. ءۇندى-تىنىق مۇحيتىندا ول بۇرىن بولىپ كورمەگەن جاڭا «تورتتىك ديالوگتى» قۇرا الدى. وندا جاپون، اۋستراليا، ءۇندى سەكىلدى وداق-سەرىكتەرى كۇش بىرىكتىرىپ تۇر. بۇلارعا شىعىس وڭتۇستىك ازياداعى قىتايمەن شەكارا داۋى بار ءىرىلى-ۇساقتى ەلدەردى جانە ستراتەگيالىق ماڭىزدى وداقتاسى وڭتۇستىك كورەيانى قوسىڭىز. تايۋان دا قىتايدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى قاعىلعان قازىق سىندى ءبىر ءجىپتى ۇستاپ تۇر. ال، ورتا شىعىستا يرانعا، باتىستا رەسەيگە قوياتىن بولكتارى دا سەنىمدى ناتو مەن شارتسىز وداقتاسى يزرايل جانە اراب ەلدەرىمەن بەكىتىلگەن.

بايقاعانىمىزداي، اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى، جالپى باتىستىڭ دەموكراتيالىق ەلدەرىنىڭ قىسىمىنان كەيىن قىتاي دا ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق قادامدارىن جاساپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ كوپجاقتى ديپلوماتيالىق ساياستتى ۇستانۋىمىزعا جول بەرمەي بارا جاتقان جاھاندىق گەوساياسي جاعدايىنىڭ ءبىر پاراسى. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، قىتاي رەسەي، يران، تۇركيا سەكىلدى ەلدەرمەن كەلىسىمدەرىن پىسىقتاپ ءبىزدى قورشاعان ەلدەر مەن ايماقتاردى ءوز قاتارىنا تارتۋدا. سالدارىنان قازاقستان سەكىلدى ەكى وڭىرلىك دەرجاۆالارعا شەكتەسكەن ەلدىڭ گەرساياسي تىنىسىن تارىلتا ءتۇستى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدى ۇستانىمدارىن ايقىنداۋعا، جاڭا كەزەڭدە جاڭا ستراتەگيا قۇرۋعا يتەرمەلەيدى.

“The Qazaq Times”