Qıtaydıñ «derjava armanı» jäne Orta Şığıs: Qazaqstannıñ geosayasi tınısı tarıluda

Batıs demokratiyalıq elderiniñ qısımı Şığıstağı avtoritarlıq elderdiñ ıntımaqtasuğa itermelep jatqanday. Jaqında ğana Reseymen birlesken mälimdeme jasap, Batısqa döñaybat körsetken Qıtay endi Iranmen strategiyalıq ıntımaqtastıq turalı kelisimge qol qoydı. Sarapşılardıñ boljauınşa,  Qıtay aldağı uaqıtta özge de AQŞ pen onıñ odaqtastarına qarsı elderdi qatarına tartuı mümkin.

80 millionğa juıq eñbekqor halqı, bay resurstarı bar Iran älemdegi iri elderdiñ qatarında ataladı. Qıtaydı Irannıñ narığınan köri onıñ Batıspen otasa bermeytin sırtqı sayasatı qızıqtıradı. Qıtay SİM basşısı Uañ I Tehranda (Tegeranda) Iran sırtqı ister ministri Mahmwd Jevad Zarifpen kelisimge qol qoydı. Beyjiñ men Tehrannıñ bwl kelisimi Qıtaydıñ AQŞ sankciyasına qaramay Iran mwnayın satıp ala beretinin körsetti.

Taraptar kelisim är eki jaqqa da paydalı dep sanaytını dausız. Iran AQŞ sankciyasınan keyin mülde toqtap qalğan şeteldik investiciyanıñ orının toltırıp, twralağan ekonomikasın alğa jıltqısı kelse, Qıtay öziniñ «Bir beldeu, bir jol» jobasın damıtıp, Orta Şığısta öz ıqpalın küşeytuge mümkindik aladı.

Qıtay men Iran strategiyalıq ıntımaqtastıq kelisimin jasastı. Foto: South China Morning Post,

Qazirgi halıqaralıq qatınastarda Qıtay men Irannıñ mwnday qalamı nazar audaruğa twrarlıq, tipti asa özekti taqırıp deuge boladı. Sebebi, Qıtay-Iran strategiyalıq ıntımaqtastığı AQŞ pen Iran arasında yadrolıq kelisim taqırıbı köterilip jatqanda bolıp otır. Tramp kezinde şığıp ketken Iranmen altı el jasasqan kelisimge Bayden öziniñ qaytıp oraluğa dayın ekenin bildirgendey bolıp edi. Anığında kelisimge kelu Iranğa da tiimdi bolatın. Alayda, eki tarapta alğaşqı qadamdı qarsı jaqtan kütti. Osı kezde Qıtay sırtqı ister ministri Tehranğa keldi. Beyjiñ Tehranmen kelisim jasasu arqılı Uaşingtonğa alternativ küşiniñ bar ekenin eskertkendey bolıp otır.

Mäskeulik «eski arman», qıtaylıq «bwldır däme»  jäne Orta Şığıs

Orta Şığıs – qara altınnıñ qambası ğana emes, ideologiyalar men ağımdardıñ qaynağan qazanı, älemniñ din jasauşı laboratoriyası. Ol ğasırlar boyı jahandıq derjavalardıñ nazarın audartıp kelgen. Eskerdir Zwlharnayınnan tartıp, keşegi Osmandarğa deyin iri imperiyalar da Orta Şığıstıñ bay qalaların özine qaratudı, älem qarjısınñ küre tamırın şeñgeldeudi kökeyinen şığarmağan. Qazirde solay. Sueyş (Suec) kanalı birer kün jabılıp edi, älem narığınıñ qanday küyge tüskenine jaqında ğana kuä bolğan joqpız ba? Bwl arada Qwrama Ştattardıñ da asa mañızdı müddeleri jatır. Ağılşınnıñ da, francuzdıñ da... Soñğı jıldarı öñirge Mäskeu men Beyjiñ de şıraq sala bastadı.

Mäskeu, qazirgi Resey bwrınğı Keñes odağınıñ zardaptarına, olardıñ tölemine tolıq mwrager bolğan joq. Biraq, onıñ territoriyası men ambiciyasına mwrager boludan bas tartpaytının bayqatıp keledi. Jalı qoñdanıp qalğan Resey bir kezderi Süriyada oyınşı bolıp, Orta Şığıstağı müddesin qorğaytının körsetti.

Endi, bwğan deyin «AQŞ-tıñ ıqpalı alda birtindep älsirep, onıñ ornın Qıtay basadı» degen sözdi kimder aytpasın, onıñ tüp adresi Qıtay ekeni dausız. (Älde bwl Qıtaydı asqındıra tüsip, soñında wşındıru üşin oylap tabılğan söz boluı da mümkin). Qıtay osı «bwldır ümitti» qualay otırıp Orta Şığısqa keldi dese qonımdı sipattau bolar. Özin jahandıq derjava retinde körgen Qıtay Orta Şığısta öz ıqpalın ornatudı közderi anıq.

Uañ I men Zarif kelisimge qol qoydı. Foto: BBC.

QKP-nıñ China Daily basılımı jariyalağan habarda Qıtay SİM basşısı Uañ I Orta Şığısta «qauipsizdik pen twraqtılıq ornatudıñ» bes bölikten twratın jobasın wsınğanı jazılğan. Onda «Palestin-Izril' beybit kelissözi», «Irannıñ yadrolıq jobası» jäne «öñir qauipsizdigi negizi» sekildi mazmwndar qamtılğan eken. Körip otırğanımızday, bwl Orta Şığıs qauipsizdigi men twraqtılığı üşin Batıs elderi köterip jürgen jobalarmen wqsas. Osınıñ özinde Qıtaydıñ öñirde Batıspen alternativ küş bolğısı keletinin köremiz.

Sonımen, Qıtay-Iran kelisiminiñ mañızı qanday?

Qıtaymen jaña kelisimi bar Iran endi AQŞ-qa jaña talaptarın qoya bastauı mümkin. Endi AQŞ üşin Irandı kelisimge iliktirudiñ qwnı qımbattay tüsetindey. Osılardan da mañızdısı Qıtay Iranmen kelisim jasasu arqılı AQŞ-tıñ küşin parşalay aladı.

«Qalay?» deseñiz, taratıp aytayıq. Bayqağanımızday, Tramp kezinde AQŞ-tıñ qorğanıs strategiyası jañardı. Tramp kezinen bastap Qıtaydıñ artıp kele jatqan qaupine qarsı Aziya-Tınıq mwhitı aymağındağı, tipti Ündi-Tınıq mwhit aymağındağı sın-qaterine qarsı qorğanıs küşterin şoğırlandırdı. AQŞ-tıñ esebinde Iran sankciyadan äbden älsiregen, bwrınğıday emes juasığan, aşulı bolsa da qauqarı azayğan. Onıñ üstine Irannıñ öñirdegi strategiyalıq bäsekelesteri Saud Arabiya men Izrail'di belgili deñgeyge deyin köterip ülgirgen. Endi Izrail'men araz küydegi arab elderi arasında qarım-qatınastı qalpına keltirip, Iranğa qarsı blok qoyu jetkilikti bolatın. Onday qadam da jasalğan. Bahreyn, Kuveyt, Birikken Arab Ämirligi qatarlı birqatar arab elderi Izrail'men tatulıq kelisimderine de kele bastağan. Osınıñ bäri Uaşingtonnıñ bar nazarın Qıtayğa, onıñ kün sayın sayasi-äskeri, ekonomikalıq ıqpalı asqınıp bara jatqan Aziya-Tınıq mwhit aymağına nazar audaruına mümkindik bergen-di. Qwrama Ştattardıñ strategiyalıq basımdıq beretin nısanı endi Qıtaydıñ şığısı men oñtüstik bağıtına qaray oyıstı. Auğanstan, Süriya jäne Iraktan bir mezgilde mıñdağan äskerlerin qısqartıp, esesine üş birdey avia-tasmaldauşı kemelerin Qıtayğa jaqın teñizge salğan.

Al, Qıtaydıñ Iranmen strategiyalıq ıntımaqtastıq kelisimine kelui AQŞ üşin jaña sın bolıp qabıldanbaq. Eger Qıtaydıñ ekonomikalıq qoldauında Iran qayta bas şwlğıp, Orta Şığıstağı öziniñ bwldırap bara jatqan maqsat-mwratınıñ soñınan qayta tüsse, bwl AQŞ-qa oñay timek emes. Bir sözben aytqanda AQŞ-tıñ Qıtay ıqpalına qarsı qorğanıs strategiyası men quatı eki aymaqqa bölinuine, nätijesinde qay tarapta da älsireuge alıp kelui de mümkin.

Biraq, biz Qwrama Ştattardı Tramp kezindegidey «jeke batır» wstanımında emes ekenin eskeruimiz kerek. Qazir, AQŞ öziniñ odaqtastarımen is-qimılın üylestirgen. Ündi-Tınıq mwhitında ol bwrın bolıp körmegen jaña «Törttik dialogtı» qwra aldı. Onda Japon, Australiya, Ündi sekildi odaq-serikteri küş biriktirip twr. Bwlarğa Şığıs Oñtüstik Aziyadağı Qıtaymen şekara dauı bar irili-wsaqtı elderdi jäne strategiyalıq mañızdı odaqtası Oñtüstik Koreyanı qosıñız. Tayuan da Qıtaydıñ oñtüstik-şığısındağı qağılğan qazıq sındı bir jipti wstap twr. Al, Orta Şığısta Iranğa, Batısta Reseyge qoyatın bolktarı da senimdi NATO men şartsız odaqtası Izrail' jäne arab elderimen bekitilgen.

Bayqağanımızday, AQŞ pen onıñ odaqtastarı, jalpı Batıstıñ demokratiyalıq elderiniñ qısımınan keyin Qıtay da öziniñ strategiyalıq qadamdarın jasap jatır. Bwl bizdiñ köpjaqtı diplomatiyalıq sayasttı wstanuımızğa jol bermey bara jatqan jahandıq geosayasi jağdayınıñ bir parası. Körip otırğanıñızday, Qıtay Resey, Iran, Türkiya sekildi eldermen kelisimderin pısıqtap bizdi qorşağan elder men aymaqtardı öz qatarına tartuda. Saldarınan Qazaqstan sekildi eki öñirlik derjavalarğa şektesken eldiñ gersayasi tınısın tarılta tüsti. Bwl bizdiñ eldi wstanımdarın ayqındauğa, jaña kezeñde jaña strategiya qwruğa itermeleydi.

“The Qazaq Times”