قىتاي ەۋروپامەن «بەت جىرتىستى»: بەيجىڭگە مۇنداي باتىلدىق قايدان كەلدى؟

قىتاي ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ەۋروپاعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ كەلگەن. بەيجىڭ ەۋروپا سىندى دامىعان ەلدەر شوعىرىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن دامىتۋعا باسا ءمان بەردى. الايدا، ۇزاق جىلدار بويى بايىپتى ءارى اسا ساقتىقپەن جۇرگىزگەن ديپلوماتياسى ەۋروپانىڭ شىڭجاڭداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزۋىلۋىنا قارسى سالىعان سانكتسياسىنان كەيىن ساتسىزدىككە ۇشىراعانى انىق بولدى. ەو قىتاي شەنەۋنىكتەرىنە قارسى سانكتسيا سالعاننان كەيىن، بەيجىڭ دە ونداعان ەۋروپالىقتى سانكتسيا تىزىمىنە ەنگىزدى. وسىمەن قىتاي-ەۋروپا قاتىناسى شيەلەنىسىپ شىعا كەلدى.

قىتاي مەن ەۋروپانىڭ قازىرگە دەيىنگى قاتىناسىنىڭ جالپى كارتيناسىنا قارايتىن بولساق، جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى ەۋروپانىڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىمەن «تىنىشتىق ديپلوماتياسىن» ۇستانعانىن كورەمىز. ەۋروپا بۇعان دەيىن قىتايداعى دەموكراتيا مەن ادام قۇقىعىنا «كەشىرىممەن» قارادى نەمەسە «كورمەگەنسىپ» كەلدى. دەگەنمەن، شىڭجاڭ تاقىرىبى ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا شيەلەنىسكە جول اشىپ، ءبىز «تىنىشتىق ديپلوماتياسىنىڭ» كۇنى باتقانىنا كۋا بولدىق. قىتايدىڭ قارسى سانكتسياىن «ەۋروپامەن اشىق بەت جىرتىسۋ» دەۋگە بولادى، قالاي دەسەكتە، بەيجىڭنىڭ بۇعان باتىلى بارا الدى. ولاي بولسا قكپ-نىڭ بۇل باتىلدىعى قايدان كەلىپ شىقتى؟

ەۋروپا-قىتاي قاتىناستارىن زەرتتەگەن نەمىس زەرتتەۋشىلەرى ەۋروپانىڭ «تىنىشتىق ديپلوماتياسى» قىتايدى اسپەنسىتىپ، توقمەيىلسۋگە الىپ كەلگەنىن مويىندايدى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ «تىنىشتىق ديپلوماتياسىن» بەرىك ساقتاعانى سونشالىق قىتايداعى ادام قۇقىعى ماسەلەسىندە جالپىلاما سىنداعانى بولماسا، كوبىنەسە نەمكەتتىگە سالىنعان. بۇل قىتايدى باتىسقا قارسى كۇرەسۋدە ءوزىن جەڭىمپاز بولا بەرەم دەگەن سەنىمگە يە ەتكەندەي. قىتاي بۇل كۇندە ەۋروپامەن اشىق بەت جىرتىسۋدى بىلاي قويىپ، ديپلوماتيا مەن ادام قۇقىعى ماسەلەسىنە دە ءوز ۇستانىمىن العا تارتىپ، «وسى ۇعىمدار بويىنشا تەك باتىستىڭ ايتقانى عانا ءجون بولا بەرمەيدى» دەگەندى اشىق دارىپتەي باستادى.

گەرمانيالىق بەلگىلى قىتايتانۋشى زەرتتەرمەن جاڭ ءپيڭنىڭ بۇل جونىندە مىناداي پىكىر ايتادى: «ينتەرنەتتى باتىس ەلدەرى جارىققا شىعاردى، الايدا ونى ادامداردى باقىلاۋعا ءتيىمدى پايدالانا الدى; باتىس ەلدەرى جاھاندانۋدى كوبىرەك جاقتايدى، الايدا ودان قىتاي ەڭ كوپ پايدا تابادى. وسىنىڭ ءبارى قىتايدى ديپلوماتيادان قارسىلاسۋعا، حالىقارالىق ءتارتىپتى بۇزۋدان الەمنىڭ باعىتىن وزگەرتۋگە دەيىنگى باتىلدىققا يە ەتتى»، – دەيدى زەرتتەۋشى.

بۇل كۇندە قىتاي باتىس ەلدەرىمەن كونسۋنستان كورى قارسىلاسۋعا، ءوز ارەكەتتەرىن وزگەرتۋدەن كورى قارسى شارا قابىلداۋعا بەيىم. بۇل مىنەز قكپ ءبىرىنشى باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ مىنەزىنە دە قاتىستى. بۇل ارادا جەكە باستاعى جالعان نامىس پەن «جەڭىمپاز كوشباسشى»، «باتىل كۇرەسكەر» دەگەن ناسيحاتتىڭ دا وزىندىك ىقپالى بار. شي ءوز بيلىگى تۇسىندا «قىتاي ارمانى» ۇرانىن ورتاعا سالدى. بۇل ارقىلى ول قىتايدى الەمنىڭ ەندىگى جەتەكشىسى، كوشباسشى ەلى جانە سوتسياليزم ەڭ باستى شىعار جول رەتىندە دارىپتەدى. ىشكى ساياسي قارسىلاستارىننان تازارتىلعان شي بيلىگى سىرتقى ساياساتتا اشىق قارسىلىققا بەيىم بولا ءتۇستى.

قازىرگى جاعدايدان قىتايدىڭ «قاسارىسۋ» ۇستانىمى ونى ەۋروپادان بارعان سايىن الىستاتىپ، كەرىسىنشە سوڭعى جىلدارى ءدۇدامال كۇيدە تۇرعان اقش پەن ەۋروپانى جاقىنداتىپ جاتقانىن كوردىك. كوپتەگەن ساراپشىلار ونىڭ سالدارى تۇبىندە قىتاي ءۇشىن اسا اۋىر سوعاتىنىن بولجايدى. بۇل قىتايدى ەۋروپامەن ۇزاق جىلدار كەلىسسوزدەردە جاساسقان وراسان زور كولەمدەگى ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەردەن ايىرىپ، كەيبىر وزىنە ءتيىمدى حالىقارالىق ۇيىمداردا وقشاۋلانۋعا الىپ كەلۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. ەڭ قىزىعى، بارلىق ديپلوماتيالىق ارەكەتتەرىن ءوزىنىڭ ىشكى مۇددەسىنە، ياعني بيلىگىن بەكەمدەي تۇسۋگە قىزمەت ەتكىزەتىن قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگى ەلدىڭ ۇزاق مەرزىمدىك مۇددەسىنە وسىنشاما سالدارلاردى ەلەمەي وتىر.

“The Qazaq Times”