جاھاندىق تىرەستىڭ جاڭا باعىتى قىتاي مەن رەسەيدى ءوزارا وداقتاسۋعا يتەرمەلەدى. ەكى كۇن بۇرىن قىتايدىڭ ۇلتتىق عارىش باسقارماسى ءوز سايىتىندا قىتاي-رەسەي ورتاسىندا ايدى زەرتتەۋ جونىندە حالىقارالىق ستانتسيا قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاساسقانىن، بۇعان قوسا ەكى ەلدىڭ عارىش زەرتتەۋ سالاسىندا ماڭىزدى كەلىسىمگە قول قويعانىن جاريا ەتتى. ال، بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن بۇكىلقىتايلىق قۇرىلتايدا قىتاي ءسىم باسشىسى ۋاڭ ي رەسەيدى وداق بولۋعا شاقىراتىن ماڭىزدى مالىمدەمە جاساعان ەدى. ەل ءىشى سىرتىنداعى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە بۇل وزگەرىستەر ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تىكەلەي اسەر ەتۋى مۇمكىن.

ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قىتاي مەن رەسەي ورتاسىندا ساياسي-اسكەري وداقتىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر تالاستى كۇيدە كەلە جاتقان. ەكى ەل اراسىنداعى سەنىمسىزدىك جانە وداقتاسۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن بىرقاتار مۇددە قايشىلىقتارى تۋرالى دا سايتىمىزدا كولەمدى ساراپتامالار جازىلعان بولاتىن. دەگەنمەن، اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ دەموكراتياعا قارسى بەيجىڭ مەن ماسكەۋگە باعىتتالعان شەكتەۋ، تەجەۋ شارالارى بۇل ەكى وڭىرلىك باقتالاس ەلدىڭ ءوزارا ىنتىماقتى تەرەڭدەتۋىنە تۇرتكى بولعانداي.

دەرجاۆالار ەكىگە جىكتەلۋدە

سەيسەنبى كۇنى ۋاشينگتونداعى بەدەلدى ساراپتاما ورتالىعى برۋكيڭس ينستيتۋتىڭ سەمينارى ءوتتى. وندا بىرقاتار باتىستىق ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار رەسەي مەن قىتاي ماسەلەسىن تالقىلادى. گەرمانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حايكو مااس اقش پەن ەۋروپانى قامتىعان اتلانت مۇحيتى جاعالاۋىنداعى ەلدەردى رەسەي مەن قىتايدىڭ سىن-قاتەرىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋگە شاقىردى. ونىڭ باعالاۋىنشا قىتاي باتىسپەن تەكەتىرەستە بارعان سايىن بايىپتى بولا ءتۇستى، بۇل قايشىلىقتىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.

اتالعان سەميناردىڭ پىكىرلەرىن ورتاقتاستىرساق، قىتاي بىرتىندەپ شيەلەنىسكە بوي ۇيرەتىپ، قايشىلىقتى تەرەڭدەتۋدە، ال رەسەي بولسا بارعان سايىن اگرەسسيۆتى بولا تۇسۋدە.  وسى شارتتا تاراپتار ەۋروپا مەن امەريكا اتلانت مۇحيتى جاعالاۋى ەلدەرىن ورتاق كۇش جۇمساۋعا جۇمىلدىرۋى ءتيىس دەگەن ويدا. وسىنىڭ ءوزى دەرجاۆالاردىڭ قوس ۇيەككە جىكتەلە تۇسكەنىن بايقاتادى. ول ارينە، وتكەن عاسىرداعى «قىرعي-قاباق سوعىس» جىلدارىن ەلەستەتەدى.

دەرجاۆالاردىڭ قورعانىس قۋاتىن ارتتىرۋى

قازىرگى الەم جاعدايىنان قاراپ وتىرساق، ادامزات وتكەن عاسىرداعى الاپات ەكى سوعىستىڭ ساباعىن ۇمىتا باستاعانداي. تاريح تۇپ-تۋرا قايتالاندى دەۋدەن اۋلاقپىز، بىراق دەرجاۆالاردىڭ جارىسا جاساپ جاتقان ارەكەتتەرى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتىڭ شىنداپ قاتەردە تۇرعانىن بايقاتادى. جاھاندىق تىرەستىڭ ءبىر باسىندا تۇرعان قىتاي ەكونوميكاداعى بولجاۋسىز كەدەرگىلەرگە، ەلدەگى ءوندىرىستىڭ قىسقارىپ، جۇمىسسىزداردىڭ كوبەيۋىنە، سوعان قوسا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ قاتاڭ سىناقتارىنا قاراماستان قورعانىس سالاسىنداعى شىعىنداردى قىسقارتۋ تۋرالى ويلانعان جوق.

قۇراما شتاتتار دا سوعان ۇقساس. جاقىندا عانا پەنتاگون قىتايمەن نەگىزگى تەكەتىرەس بولىپ جاتقان ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا قورعانىس قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سەناتتان 2,2 ملرد دوللار ءبولۋدى سۇرادى. ءارى، كەلەسى جىلى بۇل قارجى كولەمىن ەكى ەسەگە، 4,6 ملرد دوللارعا دەيىن كوتەرۋدى ءوتىندى. پەنتاگون ەسەبىنە سەنسەك، الداعى بەس جىلدا «تىنىق مۇحيت توسقاۋىلى» جوباسىنا 27,3 ملرد اقش دوللارى جۇمسالماق. ءبىزدىڭ ۇلتتىق قوردىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىق وسى مول قارجىعااقش-تىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت قولباسشىلىق باس شتابى قارۋ-جاراعىن جاڭالاپ، جاڭا اسكەري بازالار سالماق.

بۇلار عانا ەمەس، بريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي مەن جاپونيا دا بىلتىردان بەرى قورعانىس بيۋدجەتتەرىن ءوسىردى. ايتالىق، گەرمانيانىڭ قازىرگى قورعانىس شىعىندارى 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 50 پايىزعا كوپ. وسىنداي مول قارجىلار جاھاننىڭ ءىرى دەرجاۆالارىن اسكەري بەلسەندىلىككە الىپ كەلدى. قىتاي، رەسەي سەكىلدى ءوزىنىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق قارسىلاستارىنا قىسىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن بريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا جانە وزگە ناتو ەلدەرى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنا اسكەري كۇشتەرىن اتتاندىرا باستادى.

رەسەي-قىتاي ىقتيمال وداعى جانە ورتالىق ازيا

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىندا كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالى زور بولدى، بۇل – تاريحي فاكت. الايدا، سوتسياليستىك رەجيمدەگى ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى باياندى بولماۋى، اسىرەسە الەمدە كاپيتاليستىك جانە سوتسياليستىك لاگەر بولىپ ءبولىنىپ، تايتالاستى كۇيدە تۇرعاندا بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ باسىنىڭ بىرىكپەۋىندە دە باتىستىق «سۋىق اقىلدىڭ» ءىزىن كورۋگە بولادى. ءتىپتى، وسى باتىسقا ۇلكەن قارسىلاس بولا الاتىن رەسەي مەن قىتاي سىندى مول پوتەنتسيالدى ەلدەردىڭ ءسوتسياليزمدى قابىلداپ، جاھاندىق ۇردىستەن ءبىر عاسىرداي كەرى شەگىنىپ قالۋىنىڭ وزىندە دە سىر بار.

قوش، ايتپاعىمىز ول ەمەس-ءتى. ەڭ قىزىعى – باتىس الەمى ەكەۋىن دە وزىنە قاۋىپتى قارسىلاس رەتىندە قاراستىرىپ كەلسە دە رەسەي مەن قىتايدىڭ اسكەري-ساياسي وداق قۇرا الماۋى. بۇنىڭ سەبەپتەرىن تالداپ، وسىدان بۇرىن سايتىمىزدا كولەمدى ماتەريال جاريالانعان. (ماسكەۋ مەن بەيجىڭدى ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمنەن ايىرعان باستى سەبەپتەردىڭ بىرقاتارىنا جاساعان تالداۋىمىزدى مىنا سىلتەمەدەن كورە الاسىزدار).

ءبىز بۇل ارادا قىتاي مەن رەسەيدىڭ وداق بولۋىن قالاپ وتىرعانىمىز جوق، ارينە. ءتىپتى، بۇنىڭ بەتىن اۋلاق ەتسىن دەر ەدىك. سەبەبى، ىرگەمىزدەگى ەكى دەرجاۆا مۇددەسىن ورتاقتاستىرسا، ورتالىق ازياداعى ونسىزدا تاۋەلسىزدىگى تولىق بەكىمەگەن، ەكونوميكاسى مەن قورعانىس قۋاتى قاۋقارلى ەمەس ەلدەردىڭ قاقىسى قانداي ساۋداعا تۇسەرىن ەلەستەتۋ قيىن.

الايدا، قازىرگى گەوساياسي جاعداي ماسكەۋ-بەيجىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە يتەرمەلەپ وتىر. قىتاي ءوزىنىڭ دابىرالى سەزىندە رەسەيدى رەۆوليۋتسيالارعا قارسى ورتاق كۇرەسۋگە شاقىردى. بۇنداي مالىمدەمە 2001 جىلى جاساسقان دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم مەرزىمىنىڭ اياقتالۋىنا تۇس كەلدى. قىتاي ءسىم باسشىسى بەيجىڭ مەن ماسكەۋ بۇل كەلىسىمنىڭ ۋاقىتىن ۇزارتىپ قانا قويماي، مازمۇنىن جاڭارتىپ، اۋقىمىن كەڭەيتۋگە ءتيىس دەگەندى ورتاعا سالدى.

رەسەي مەن قىتايدىڭ ۇستانىمدارى، ساياسي پراكتيكالارى كوپكە بەلگىلى، ونى اتاپ ءوتىپ وتىرمايىق. ال، ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋى جاھاندىق قايشىلىقتىڭ سيپاتىن وزگەرتەتىنىن ايتپاي بولمايدى. ەندىگى جەردە بۇل تەكەتىرەستىڭ فورماتى دا باسقاشا بولماق.

بىزگە كورشىلەس ەكى دەرجاۆانىڭ ىنتىماقتاستىعى بىزگە قالاي اسەر ەتەتىنىن باعامداۋ ءۇشىن بۇل ىنتىماقتاسۋ ارەكەتىنىڭ قانداي باعىتتا جۇرگىزىلۋىنە بايلانىستى. قىتاي مەن رەسەي دەموكراتيانى جەلەۋ ەتكەن ءتۇرلى رەۆوليۋتسيالارعا قارسى بۇرىننان ورتاق پىكىردە بولعان. ەندىگى جەردە وسى باعىتتاعى ارەكەتتەرىن زاڭ جۇزىندە بەكەمدەپ، ءارى ونى اشىق ۇستانباق. وسىدان بايقاۋعا بولادى، بۇل سەرىكتەستىك ولاردىڭ ىقپالى باسىم وڭىرلەردەگى  دەموكراتيالىق پروتسەسكە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن.

بۇل ىقپالعا ورتالىق ازيا ەڭ الدىمەن ۇشىرايدى. ءوڭىر پوست-كەڭەستىك ەل رەتىندە رەسەيدىڭ ساياسي، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىندا. بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ كەلەسى قادامدارى وڭىرگە ءتىپتى دە بەلسەندى ىقپال ەتەتىنىن انىق اڭعارتادى. ورتالىق ازياعا ىقپال ەتۋشى ءىرى دەرجاۆالار ءوڭىردىڭ تۇراقتىلىعىنا قانشالىق مۇددەلى بولسا، وزىنە قولايلى بيلىكتىڭ كۇشتى تۇرۋىنا دا سونشالىق مۇددەلى. ال، وسى وڭىردەگى ەلدەردە دەرلىكتەي ەكى دەرجاۆاعا دا ىڭعايلى بيلىكتەر سالتانات قۇرىپ تۇر. ءتۇرلى رەۆوليۋتسياعا قارسى ىنتىماقتاستىقتىڭ ارتىندا ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە دە ارالسۋعا دەگەن تالپىنىستى كورۋگە بولادى.

ماسەلەنىڭ بىزگە ءتيىمدى جاعى

رەسەي فەدەراتسياسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاپ وتكەندەي ىنتىماقتاستىق قيمىلدارى بىزگە وزىندىك قيىنشىلىقتار، جاڭا سىناقتار، ءتىپتى قاۋىپ-قاتەرلەر الىپ كەلەتىنىن مويىنداي وتىرىپ، ونىڭ وزگە قىرلارىن دا ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. قىتاي مەن رەسەيدىڭ ساياسي مىنەزى، ديپلوماتيالىق داستۇرلەرى دە ەكى باسقا. تۇپتەپ كەلگەندە ەكى ەلدىڭ اسكەري-ساياسي وداق بولۋىنىڭ اۋىلى ءالى الىس. بۇلار اعىلشىن-فرانتسۋز، فرانتسۋز-نەمىس، اقش-جاپون سەكىلدى عاسىرلىق سوعىستاردان كەيىن دە ىنتىماقتاسىپ، ءتۇبىرلى وداق بولۋداي پراكتيكانى جۇزەگە اسىرا الما جوق، ول دا كۇماندى.

ايتالىق، ورىس-قىتاي تاياۋ زامانعى تاريحىنا قاراساق، ەكى ەلدىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي تۇبەگەيلى ىمىرالاسىپ كەتكەن تاريحي پراكتيكاسى جوق. ءتىپتى، ورىس-قىتاي اراسىندا وت پەن سۋداي وتاسا المايتىن مۇددەلىك قايشىلىق دا بار. بۇل ەكەۋىنىڭ قانشالىق جاقىنداعان سايىن، سونشالىق ىدىراۋعا دا بەيىم تۇرعانىن دا بايقاتادى. كەمىندە، ازيانىڭ قوجاسى كىم بولادى دەگەن ساۋالدىڭ ءوزى ەكى ەل اراسىنا جىك سالىپ تۇر.

مىنە وسىنداي، قازىرگى قالىپتاسقان جاھاندىق جاعدايدىڭ بىزگە بەرەتىن سىناعى، قاۋىپ-قاتەرىنە قاراماستان ءتيىمدى جاقتارى دا بارداي. جوعارى دا باتىستىڭ رەسەي مەن قىتايعا قارسى ىنتىماقتى بەكەمدەپ جاتقانىن ايتىپ وتتىك. وزدەرىنىڭ داۋىرلىك قارسىلاستارىن توقتاتۋ ءۇشىن قىتاي مەن رەسەيگە ىلەسە باتىستىڭ دا قادامدارى بۇرىنعىدان كورى ءجيى ءارى پارمەندى بولا تۇسەدى. ساياسي ىقپال ەتۋ ءوز الدىنا، ەكونوميكالىق الماسۋلاردىڭ دا جاڭا مۇمكىندىكتەرى اشىلۋى عاجاپ ەمەس.

وسى اۋان حالىقارالىق جاعدايدىڭ جاقىن جىلداردا اسا كۇردەلى بولاتىنىن كورسەتەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ بيلىك ءۇشىن ەندى ۇيقىسىن اشىپ، ەسىن شىنداپ جيۋعا تۋرا كەلگەندەي. ءىرى ەلدەردىڭ ساۋداسى مەن قاقپاقىلىنا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن «ءاۋ ءبىسسىمىلا» داعدارىسقا بەتتەپ بارا جاتقان ىشكى الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايىمىزدى جەدەل رەتكە سالۋى، ارى قاراي جاڭا جاھاندىق جاعدايدىڭ سىناعىنا قارسى تۇرۋعا، ورايىن جىبەرمەي ۇستاپ قالۋعا داينى بولۋى كەرەك.

“The Qazaq Times”