Jahandıq tirestiñ jaña bağıtı Qıtay men Reseydi özara odaqtasuğa itermeledi. Eki kün bwrın Qıtaydıñ Wlttıq ğarış basqarması öz sayıtında Qıtay-Resey ortasında Aydı zertteu jöninde halıqaralıq stanciya qwru turalı kelisim jasasqanın, bwğan qosa eki eldiñ ğarış zertteu salasında mañızdı kelisimge qol qoyğanın jariya etti. Al, bwdan birer kün bwrın Bükilqıtaylıq qwrıltayda Qıtay SİM basşısı Uañ I Reseydi odaq boluğa şaqıratın mañızdı mälimdeme jasağan edi. El işi sırtındağı sarapşılardıñ pikirinşe bwl özgerister Ortalıq Aziya elderine tikeley äser etui mümkin.

Wzaq uaqıttan beri Qıtay men Resey ortasında sayasi-äskeri odaqtıñ qwrıluı turalı türli pikirler talastı küyde kele jatqan. Eki el arasındağı senimsizdik jäne odaqtasuğa mümkindik bermeytin birqatar müdde qayşılıqtarı turalı da saytımızda kölemdi saraptamalar jazılğan bolatın. Degenmen, AQŞ bastağan Batıs elderiniñ demokratiyağa qarsı Beyjiñ men Mäskeuge bağıttalğan şekteu, tejeu şaraları bwl eki öñirlik baqtalas eldiñ özara ıntımaqtı tereñdetuine türtki bolğanday.

Derjavalar ekige jiktelude

Seysenbi küni Uaşingtondağı bedeldi saraptama ortalığı Brukiñs Institutıñ seminarı ötti. Onda birqatar batıstıq sayasatkerler men sarapşılar Resey men Qıtay mäselesin talqıladı. Germaniya sırtqı ister ministri Hayko Maas AQŞ pen Europanı qamtığan Atlant mwhitı jağalauındağı elderdi Resey men Qıtaydıñ sın-qaterine qarsı birlesip küresuge şaqırdı. Onıñ bağalauınşa Qıtay Batıspen teketireste barğan sayın bayıptı bola tüsti, bwl qayşılıqtıñ wzaqqa sozıluına sebep boluı mümkin.

Atalğan seminardıñ pikirlerin ortaqtastırsaq, Qıtay birtindep şieleniske boy üyretip, qayşılıqtı tereñdetude, al Resey bolsa barğan sayın agressivti bola tüsude.  Osı şartta taraptar Europa men Amerika Atlant mwhitı jağalauı elderin ortaq küş jwmsauğa jwmıldıruı tiis degen oyda. Osınıñ özi derjavalardıñ qos üyekke jiktele tüskenin bayqatadı. Ol ärine, ötken ğasırdağı «Qırği-qabaq soğıs» jıldarın elestetedi.

Derjavalardıñ qorğanıs quatın arttıruı

Qazirgi älem jağdayınan qarap otırsaq, adamzat ötken ğasırdağı alapat eki soğıstıñ sabağın wmıta bastağanday. Tarih twp-tura qaytalandı deuden aulaqpız, biraq derjavalardıñ jarısa jasap jatqan äreketteri jahandıq qauipsizdiktiñ şındap qaterde twrğanın bayqatadı. Jahandıq tirestiñ bir basında twrğan Qıtay ekonomikadağı boljausız kedergilerge, eldegi öndiristiñ qısqarıp, jwmıssızdardıñ köbeyuine, soğan qosa azıq-tülik qauipsizdiginiñ qatañ sınaqtarına qaramastan qorğanıs salasındağı şığındardı qısqartu turalı oylanğan joq.

Qwrama Ştattar da soğan wqsas. Jaqında ğana Pentagon Qıtaymen negizgi teketires bolıp jatqan Ündi-Tınıq mwhit aymağında qorğanıs qauipsizdigin qamtamasız etu üşin Senattan 2,2 mlrd dollar böludi swradı. Äri, kelesi jılı bwl qarjı kölemin eki esege, 4,6 mlrd dollarğa deyin köterudi ötindi. Pentagon esebine sensek, aldağı bes jılda «Tınıq mwhit tosqauılı» jobasına 27,3 mlrd AQŞ dolları jwmsalmaq. Bizdiñ wlttıq qordıñ üşten birine juıq osı mol qarjığaAQŞ-tıñ Ündi-Tınıq mwhit qolbasşılıq Bas ştabı qaru-jarağın jañalap, jaña äskeri bazalar salmaq.

Bwlar ğana emes, Britaniya, Franciya, Germaniya, Resey men Japoniya da bıltırdan beri qorğanıs byudjetterin ösirdi. Aytalıq, Germaniyanıñ qazirgi qorğanıs şığındarı 2014 jılmen salıstırğanda 50 payızğa köp. Osınday mol qarjılar jahannıñ iri derjavaların äskeri belsendilikke alıp keldi. Qıtay, Resey sekildi öziniñ negizgi strategiyalıq qarsılastarına qısımdı arttıru üşin Britaniya, Franciya, Germaniya jäne özge NATO elderi Ündi-Tınıq mwhitına äskeri küşterin attandıra bastadı.

Resey-Qıtay ıqtimal odağı jäne Ortalıq Aziya

Qıtay Halıq Respublikasınıñ qwrıluında Keñes odağınıñ ıqpalı zor boldı, bwl – tarihi fakt. Alayda, socialistik rejimdegi eki eldiñ qarım-qatınası bayandı bolmauı, äsirese älemde kapitalistik jäne socialistik lager bolıp bölinip, taytalastı küyde twrğanda Beyjiñ men Mäskeudiñ basınıñ birikpeuinde de batıstıq «suıq aqıldıñ» izin köruge boladı. Tipti, osı Batısqa ülken qarsılas bola alatın Resey men Qıtay sındı mol potenciyaldı elderdiñ socializmdi qabıldap, jahandıq ürdisten bir ğasırday keri şeginip qaluınıñ özinde de sır bar.

Qoş, aytpağımız ol emes-ti. Eñ qızığı – Batıs älemi ekeuin de özine qauipti qarsılas retinde qarastırıp kelse de Resey men Qıtaydıñ äskeri-sayasi odaq qwra almauı. Bwnıñ sebepterin taldap, osıdan bwrın saytımızda kölemdi material jariyalanğan. (Mäskeu men Beyjiñdi bir-birine degen senimnen ayırğan bastı sebepterdiñ birqatarına jasağan taldauımızdı mına siltemeden köre alasızdar).

Biz bwl arada Qıtay men Reseydiñ odaq boluın qalap otırğanımız joq, ärine. Tipti, bwnıñ betin aulaq etsin der edik. Sebebi, irgemizdegi eki derjava müddesin ortaqtastırsa, Ortalıq Aziyadağı onsızda täuelsizdigi tolıq bekimegen, ekonomikası men qorğanıs quatı qauqarlı emes elderdiñ qaqısı qanday saudağa tüserin elestetu qiın.

Alayda, qazirgi geosayasi jağday Mäskeu-Beyjiñ arasındağı ıntımaqtastıqtı tereñdetuge itermelep otır. Qıtay öziniñ dabıralı s'ezinde Reseydi revolyuciyalarğa qarsı ortaq küresuge şaqırdı. Bwnday mälimdeme 2001 jılı jasasqan dostıq jäne ıntımaqtastıq turalı kelisim merziminiñ ayaqtaluına tws keldi. Qıtay SİM basşısı Beyjiñ men Mäskeu bwl kelisimniñ uaqıtın wzartıp qana qoymay, mazmwnın jañartıp, auqımın keñeytuge tiis degendi ortağa saldı.

Resey men Qıtaydıñ wstanımdarı, sayasi praktikaları köpke belgili, onı atap ötip otırmayıq. Al, eki eldiñ ıntımaqtastıqtı tereñdetui jahandıq qayşılıqtıñ sipatın özgertetinin aytpay bolmaydı. Endigi jerde bwl teketirestiñ formatı da basqaşa bolmaq.

Bizge körşiles eki derjavanıñ ıntımaqtastığı bizge qalay äser etetinin bağamdau üşin bwl ıntımaqtasu äreketiniñ qanday bağıtta jürgiziluine baylanıstı. Qıtay men Resey demokratiyanı jeleu etken türli revolyuciyalarğa qarsı bwrınnan ortaq pikirde bolğan. Endigi jerde osı bağıttağı äreketterin zañ jüzinde bekemdep, äri onı aşıq wstanbaq. Osıdan bayqauğa boladı, bwl seriktestik olardıñ ıqpalı basım öñirlerdegi  demokratiyalıq proceske keri äserin tigizui mümkin.

Bwl ıqpalğa Ortalıq Aziya eñ aldımen wşıraydı. Öñir post-keñestik el retinde Reseydiñ sayasi, Qıtaydıñ ekonomikalıq ıqpalında. Beyjiñ men Mäskeudiñ kelesi qadamdarı öñirge tipti de belsendi ıqpal etetinin anıq añğartadı. Ortalıq Aziyağa ıqpal etuşi iri derjavalar öñirdiñ twraqtılığına qanşalıq müddeli bolsa, özine qolaylı biliktiñ küşti twruına da sonşalıq müddeli. Al, osı öñirdegi elderde derliktey eki derjavağa da ıñğaylı bilikter saltanat qwrıp twr. Türli revolyuciyağa qarsı ıntımaqtastıqtıñ artında elderdiñ işki isine de aralsuğa degen talpınıstı köruge boladı.

Mäseleniñ bizge tiimdi jağı

Resey Federaciyası men Qıtay Halıq Respublikasınıñ atap ötkendey ıntımaqtastıq qimıldarı bizge özindik qiınşılıqtar, jaña sınaqtar, tipti qauip-qaterler alıp keletinin moyınday otırıp, onıñ özge qırların da eskeruge tiispiz. Qıtay men Reseydiñ sayasi minezi, diplomatiyalıq dästürleri de eki basqa. Tüptep kelgende eki eldiñ äskeri-sayasi odaq boluınıñ auılı äli alıs. Bwlar ağılşın-francuz, francuz-nemis, AQŞ-japon sekildi ğasırlıq soğıstardan keyin de ıntımaqtasıp, tübirli odaq boluday praktikanı jüzege asıra alma joq, ol da kümändi.

Aytalıq, orıs-qıtay tayau zamanğı tarihına qarasaq, eki eldiñ tonnıñ işki bauınday tübegeyli ımıralasıp ketken tarihi praktikası joq. Tipti, orıs-qıtay arasında ot pen suday otasa almaytın müddelik qayşılıq da bar. Bwl ekeuiniñ qanşalıq jaqındağan sayın, sonşalıq ıdırauğa da beyim twrğanın da bayqatadı. Keminde, Aziyanıñ qojası kim boladı degen saualdıñ özi eki el arasına jik salıp twr.

Mine osınday, qazirgi qalıptasqan jahandıq jağdaydıñ bizge beretin sınağı, qauip-qaterine qaramastan tiimdi jaqtarı da barday. Joğarı da Batıstıñ Resey men Qıtayğa qarsı ıntımaqtı bekemdep jatqanın aytıp öttik. Özderiniñ däuirlik qarsılastarın toqtatu üşin Qıtay men Reseyge ilese Batıstıñ da qadamdarı bwrınğıdan köri jii äri pärmendi bola tüsedi. Sayasi ıqpal etu öz aldına, ekonomikalıq almasulardıñ da jaña mümkindikteri aşıluı ğajap emes.

Osı auan halıqaralıq jağdaydıñ jaqın jıldarda asa kürdeli bolatının körsetedi. Demek, bizdiñ bilik üşin endi wyqısın aşıp, esin şındap jiyuğa tura kelgendey. İri elderdiñ saudası men qaqpaqılına tüsip ketpes üşin «äu bissimilä» dağdarısqa bettep bara jatqan işki äleumettik-sayasi jağdayımızdi jedel retke saluı, arı qaray jaña jahandıq jağdaydıñ sınağına qarsı twruğa, orayın jibermey wstap qaluğa daynı boluı kerek.

“The Qazaq Times”