جوڭعاردىڭ بەتىن قايتارعان قازاق رۋلارى وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا قونىستارىنا ۇزدىك-سوزدىق ىرگە تەۋىپ، جوڭعار شىلاۋىندا قالعان اتامەكەندەرىن قايتا يەلەدى. ەر جانىبەك باتىر باستاعان كەرەي ەلى دە سول كوشتىڭ الدى بولىپ «اتامەكەن التايعا جەتكەن»-ءدى. جانىبەك باتىر كوزىنىڭ تىرىسىندە ءوزى باستاعان ەلدىڭ ىرگەلەس قازاق، قالماق رۋلارىمەن تەرەزەسى تەڭ ەتىپ، ىرگەسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن ابىلپەيىز حاننىڭ ۇلى كوگەدايدى تورە ەتىپ الدىرىپ زاڭ-جارعىسىن بەكىتكەن. 1790 جىلى ەر جانىبەك باتىر كوگەدايدى بەيجىڭدەگى ەجەن حان ورداسىنا (تسين پاتشالىعى) بي-باعىلانمەن قوسا اتتاندىرادى. بۇل ساپاردان كوگەداي التايدا بەيجىڭگە تىكەلەي قارايتىن ەرەكشە اكىمشىلىك ستاتۋسىنداعى ايماقتىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە «كوك تاستى ءمورىن» الىپ، شەن-شەكپەنمەن ورالادى. سودان تارتىپ التاي كەرەيلەرى ديحۋامەن (سول كەزدەگى شىڭجاڭنىڭ ورتالىعى، قازىرگى ءۇرىمجى)  تەڭ دارەجەدەگى اكىمشىلىك ايماق رەتىندە 130 جىلداي دەربەس ەل بولىپ تۇردى. تسين پاتشالىعى قۇلاعاننان كەيىن دە جاڭا قۇرىلعان سۋن يانتسەن ۇكىمەتىمەن دە كەلىسىم جاسالىپ، ءوز ستاتۋسىندا قالدى.

130 جىلعا جالعاسقان بۇل دەربەستىك وتكەن عاسىرداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىندە نەگىز بولدى. التايدا شىڭ شىسايدىڭ، گومينداڭنىڭ، كەيىن كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس 1956 جىلعا دەيىن جالعاستى. ۇلت ازاتتىق كۇرەس كەزىندە وسپان باتىر يسلامۇلىنىڭ حان سايلانۋىنا دا مىنە وسى كوگەداي ورداسىنىڭ دەربەس بيلىگىنە دەگەن ۇمتىلىس ەدى. 

الايدا، سول كەزدەگى گەوساياسي، تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى 1920 جىلى التاي ايماعى ءوز ستاتۋسىنان ايىرىلىپ، ۇرىمجىگە قاراستى شىڭجاڭنىڭ ءبىر ايماعى رەتىندە وزگەرتىلدى، كوگەداي ورداسىنداعى «ءتورت بي – تورە بيلىگى» بىرتىندەپ جويىلدى.

قازاق تاريحىنا قاتىستى وسى ءبىر ەلەۋلى وقيعاعا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى بەلگىلى جاس تۇرىكتانۋشى، تاريحشى ەلدەس وردانىڭ ماقالاسىن سايت وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بيىل التاي ولكەسىنىڭ شىڭجاڭ (سينتسزيان) پروۆينتسياسىنا ءوز ەركىنەن تىس قوسىلعانىنا 100 جىل (1920-2020) تولىپ وتىر. 1920- جىلعا دەيىن سينتسزيان ماسەلەسىنە التاي ولكەسى قامتىلمايتىن-دى. التاي ولكەسى 130 جىلداي ورتالىق ۇكىمەتكە جەكە قاراپ كەلدى دە، 1919-1920 جج اراسىنداعى ىشكى-سىرتقى ساياسي ءھام گەو-ستراتەگيالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى جەكە ولكە ستاتۋسى ءبىرجولاتا جويىلعان ەدى. سينتسزيان گۋبەرناتورى ياڭ-نىڭ قولقا سالۋىمەن التاي ولكەسى سينتسزيان پروۆينتسياسىنىڭ قاراۋىنا ءوتتى.

مىنا اكىمشىلىك كارتا 1916-1920 جىلدار اراسىندا دايىندالعان. وسى كارتادا التاي ولكەسى انىق كورىنەدى. تسين يمپەرياسى قۇلاعان سوڭ بيلىككە كەلگەن بۋرجۋازيالىق ۇكىمەت بۇكىلمەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسىن وتكىزەدى سونىمەن بىرگە سول جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. وسى ساياسي ءىس-قيمىلعا التاي ولكەسى جەكە ەل رەتىندە قاتىسقان. ول تۋرالى كەيىن ايتامىز.

1905, 1908, 1912 جج اراسىنداعى كۇردەلى اكىمشىلىك رەفورمالاردان كەيىن التاي-قوبدا ەلىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى.

1914- جىلى قۇلجا ولكەسى، 1916- جىلى تارباعاتاي ولكەسى جەكە-جەكە سينتسزيان پروۆينتسياسىنا كىردى. بۇرىن سينتسزيان تەرريتورياسىنا قاشقاريانىڭ التى-شاھار ايماقتارى مەن ەرەنقابىرعانىڭ اۋداندارى قارايتىن-دى.

قازاقتار تۇرعان ولكە، ايماقتار 1914, 1916, 1920 جىلداردىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى سينتسزيان اكىمشىلىگىنە ءبىرجولاتا قارادى. سونىمەن مىناداي تاريحي جاعداي قالىپتاستى:

ءبىرىنشى، قازاقتار سيتسزيان اكىمشىلىنە قاراعان سوڭ ءوز جەرىندە ءوزى از حالىققا اينالىپ قالدى. مىسالى، قۇلجا ولكەسى (1914), تارباعاتاي ولكەسى (1916) جانە التاي-قوبدا ولكەسى (1920) جەكە-جەكە ءوز الدىنا اسكەري گۋبەرنيالىق ۇكىمەت بولىپ تۇرعاندا قازاقتاردىڭ تۇرعىلىقتى ۇلەس سالماعى 90% عا دەيىن ۇستايتىن ەدى، سينتسزيان پروۆينتسياسىنا قاراعان سوڭ ولكەگە شاققاندا سانى از بولىپ شىعا كەلدى. بۇعان تەك قازاقتاردى عانا قاراستىرۋعا بولمايدى، ۇيعىرلاردىڭ دا ۇلەس سالماعىن مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، 1912, 1914, 1916, 1920 جىلدارعا دەيىن سينتسزيان ولكەسىندە 85-90% كە دەيىن باسىم سالماق قاشقاريا ۇيعىرلارىندا ەدى، التاي-تارباعاتاي-قۇلجا ولكەلەرى سينتسزيانعا قوسىلعان سوڭ ۇيعىرلاردىڭ پايىزدىق سانى جالپى پروۆينتسياعا شاققاندا 60% كە دەيىن تومەندەدى.

ەكىنشى، قازاق ولكەلەرى ءوز ەركىنەن تىس سينتسزيان پروۆينتسياسىنا قوسىلعان سوڭ جەر ماسەلەسى ۇلتتىق ماسەلەگە اينالدى. سينتسزيان گۋبەرناتورى قازاقتاردىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن سالىق رەفورماسىن جاساعانىمەن جەرگە قاتىستى رەفورمانى اۋىزعا دا العان جوق. قازاقتار ءوز جەرىن ءوزى ۇكىمەتتەن جالپاپ الىپ وتىردى. 1916-1918-1920-1922-1928 جىلدار اراسىنداعى ورتالىق ۇكىمەتكە جولداعان ارىز-شاعىم قۇجاتتارىن قاراساڭىز 95%-ءى "جەر ماسەلەسى" بويىنشا ارىز ءوتىنىش جاساعان. بۇل تۇرعىدا كەلگەندە سينتسزيان گۋبەرناتورلارى پاتشالىق تسين ۇكىمەتىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن جالعاستىرۋشى مۇراگەرى بولدى.

ءۇشىنشى، قازاقتار اكىمشىلىك باسقارۋ مەحانيزمىندە كادرلىق تۇيىتكىلگە تاپ بولدى. التاي، تارباعاتاي، قۇلجا ولكەلەرى جەكە اسكەري گۋبەرنياعا قاراپ سينتسزيان ولكەسىنە قوسىلماي تۇرعاندا ءوزى تۇرعان ايماقتا ساياسي-اكىمشىلىك ستاتۋسى بار ەدى، ونى كوبىنشە تسين يمپەراتورى جارلىقپەن بەكىتىپ بەرگەن. جانە ءداۋىر اينالىپ زامان وزگەرگەن تۇستا ساياسي ستاتۋس اتادان- بالاعا، اۋلەتتەن- اۋلەتكە قالاتىن. قازاق ولكەلەرى سينتسزيان ايماعىنا قوسىلا سالا اكىمشىلىك كۇردەلى رەفورماعا ءدوپ كەلدى دە بۇرىنعى جوعارى دارەجەلى ءمانساپ ستاتۋستارى قۇر اتاققا اينالىپ قالدى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك اۋدان-قالا اكىمدەرىنىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى.

ءبىز جازىپ وتىرعان التاي ولكەسى وسى تاريحي كۇردەلى ماسەلەنىڭ ەڭ سوڭعى اۋىر مىسالى ەدى. بيىل وسى تاريحي وقيعاعا 100 جىل تولىپ وتىر.

ارينە، قازاق ولكەسى ءوز ەركىنەن تىس سينتسزيان پروۆينتسياسىنا قوسىلىپ بەرىلگەن سوڭ بۇعان بايلانىستى ۇلتتىق نارازىلىق توقتالىق قالعان جوق. التاي، تارباعاتاي، قۇلجا ولكەلەرىندەگى ءاربىر ۇلتارالىق ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزى- وسى تاريحي قاسىرەتتەن تۋىنداپ وتىر.

1920- جىلى التاي ولكەسى سوڭعى بولىپ سينتسزيان ايماعىنا قاراعان سوڭ قازاقتىڭ تىڭ ساياسي ءومىرى باستالدى. 1922- جىلدان باستاپ سينتسزيان ورتالىعى ۇرىمجىدە قازاقتىڭ جاڭا زيالى شوعىرى پايدا بولا باستادى. قۇمىل-باركول، ەرەنقابىرعا، قۇلجا، تارباعاتاي، التاي قازاقتارىنىڭ سورپا بەتىنە شىعار زيالى قاۋىمى جاڭا وقۋ ورنىن قۇرا باستادى. ماقسات- حالىقتىڭ جاڭا رۋحاني ساناسىن زاماننىڭ وزىق تەحنولوگيا كۇشىمەن قارۋلاندىرۋ سوسىن ويانعان حالىقتى قوزعاپ جەكە ۇلتتىق اۆتونوميا تالاپ ەتۋ ءھام ءبولىنىپ شىعۋ.

وسى ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە 1922-1932 جج نەبارى ون جىلدا قازاق زيالىلارى تاراپىنان اۆتونوميا ماسەلەسى ساياسي دەڭگەيدە كوتەرىلدى. ونداعى ساياسي ماقسات- سينتسزيان گۋبەرنياسىنان ءبىرجولاتا ءبولىنىپ شىعىپ كەتۋ!

وسى تۇپكى ساياسي ماسەلەنىڭ ناتيجەسىندە ەڭ اۋەلى قۇمىل-باركول قازاعى ءتۇپ قوپارىلدى، جەرگىلىكتى گۋبەرناتورعا نارازى بوپ ىشكى قىتاي، ءتىپتى تيبەت ودان ارى پاكىستانعا دەيىن اسىپ كەتتى.

1939-1940 جج اراسىندا ءور التاي ەلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستادى. تۇپكى ساياسي ماقسات- التاي ولكەسى سينتسزيانعا ەركىنەن تىس قوسىلۋى جانە قازاقتاردىڭ ساياسي، رۋحاني ءھام الەۋمەتتىك ەركىنىڭ بولماۋى ەدى.

1944-1945 جىلدارى قۇلجا ولكەسى مەن تارباعاتاي ولكەسىنىڭ قازاقتارى ۇلت-ازاتتىق ۇيىمدارىن قۇرىپ، ساياسي توڭكەرىس جاسادى. سەبەپ- قۇلجا مەن تارباعاتاي ولكەسىنىڭ ءوز ەركىنەن تىس سينتسزيان ايماعىنا قوسىلۋى، ۇلتتىق رۋحاني ءھام ساياسي قۇندىلىقتار مەن ەركىندىكتىڭ اياققا تاپتالۋى ەدى.

ءبىزدىڭ قازاقستاندىق تاريحشىلار وسىنى اشىق ايتا الماي كەلەمىز.

1920- جىلى التاي ولكەسى سينتسزيان پروۆينتسياسىنا ەركىنەن تىس قاراعان سوڭ التاي تاعى ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. قوبدا ايماعى موڭعوليا جاعىندا قالدى، التاي وكۋرگى بەرى سينتسزيان جاعىندا قالدى.

1917- جىلى الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعان كەزدە قىتاي قازاقتارىنا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى ۇستانىمى بولدى. ونىڭ ءبىرى، سينتسزيان قازاقتارىنا بايلانىستى ۇستانىم; ەكىنشىسى، التاي ولكەسى قازاقتارىنا بايلانىستى ۇستانىم. التاي قازاقتارى جەكە ولكە، جەكە وتاۋ ەل رەتىندە الاش ۇكىمەتىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستار جاسادى. ال، تارباعاتاي، قۇلجا قازاقتارى ول كەزدە سينتسزيان ۇكىمەتىنە ەرتە قاراپ كەتكەندىكتەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك نەگىز شەڭبەرىندە عانا قارىم-قاتىناستار جاسادى.

التاي ولكەسى 1917-1918 جىلدارى ەڭ قاۋىپتى شەكارا ايماعى اتانىپ ورتالىق بيلىكتىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. ەگەر ورتالىق بيلىك التايعا بايلانىستى دەر كەزىندە شارا كورمەسە التاي تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتۋى دە مۇمكىن ەدى (سەبەبىن كەيىن جازام). وسىعان بايلانىستى 1919- جىلدان باستاپ التايدى جويۋ ساياساتى قابىلداندى. 1920- جىلى التايدىڭ ساياسي اكىمشىلىك ستاتۋسى كۇشىن جويدى، سينتسزيان گۋبەرنياسىنا قاراستى شاعىن وكۋرگكە اينالدى.

وتاندىق تاريحشىلار وسى ماسەلەگە قاتتى نازار اۋدارۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگى تاڭدا كورشى سينتسزيان ولكەسى ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ستراتەگيالىق بەلدەۋگە اينالدى. ءبىز كورشى ولكەنىڭ وتكەن عاسىرداعى تاريحىن بىلمەي بۇگىنگى جاعدايعا وڭدى تۇجىرىم جاساي المايمىز. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل ءىس ەڭ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالادى. ول ءۇشىن مامان، كادر دايىنداۋىمىز كەرەك.

ەلدەس وردا

“The Qazaq Times”