بالتاش تۇرسىمباەۆ:​ جەردى قورعاۋ – بارشا ەلدىڭ اسىل مىندەتى

وسىدان ءتورت جىل بۇرىن جەردى شەت ەل ازاماتتارىنا ساتۋ جانە جالعا بەرۋ جونىندە بيلىك كوتەرگەن باستاما حالىق قارسىلىعىنا ۇلاستى. جەر داۋىنان شىقان ءورتتى باسۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەر كودەكسىنە وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە بەس جىلعا موراتوري جاريالادى.

بىراق بيلىك، حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىنان سەسكەنىپ، اياق تارتتى دەسەك تە، ءالى كۇنگە ءوز رايىنان قايتپاعان سىڭايلى. ونىڭ انىق-قانىعى 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنان كەيىن بەلگىلى بولادى. ويتكەنى بۇل موراتوري اياقتالاتىن مەرزىم. وسى كۇن جاقىنداعان سايىن، ەل ىشىندە دە جەرگە قاتىستى باستامالار قايتا كوتەرىلە باستادى. سونىڭ ءبىرى – «ەل مەن جەر» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋى. بۇل قوزعالىستىڭ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى نە ءىس اتقارماق ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن، باستاماشىل توپتىڭ جەتەكشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى بالتاش تۇرسىمباەۆتى اڭگىمەگە تارتتىق.

- بالتاش مولدابايۇلى، «ەل مەن جەر» قوزعالىسىن قۇرۋ جونىندەگى باستاما جەرگە قاتىستى جاريالانعان موراتوري مەرزىمىنىڭ اياقتالۋىنا دايىندىقتىڭ شاراسى دەپ ايتا الامىز با؟

-ءدوپ ءتيدىڭ! مىنا بيلىك سۇيكىمى مەن سەنىمىن ادبەن كەتىرگەن بيلىك. ەرتەڭ موراتوري بىتكەن كەزدە قانداي قادامعا بارارى بەلگىسىز. سوندىقتان، سول كۇنگە ەل بولىپ، الدىن-الا دايىندالۋعا مىندەتتىمىز.

سوڭعى جىلدارى جەرگە قاتىستى ماسەلە ۋشىعىپ بارادى. سول سەبەپتى ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىر توپ وكىلىنىڭ باستاماسىمەن «ەل مەن جەر» قوزعاسىلىسىن قۇرۋدى ءجون كوردىك. بۇل – ۋاقىت تالابى بولىپ تۇر. وزىمىزگە، وسى قوزعالىس ارقىلى جەرىمىز بەن ەلىمىزدى ساقتاپ قالامىز دەگەن ماقسات قويدىق. ودان باسقا ماقسات جوق. بابالارىمىز امانات ەتكەن جەردەن ايىرىلىپ قالاتىن بولساق، وزگە كوتەرىلىپ جۇرگەن دۇنيەلەردىڭ تۇككە قاجەتى بولماي قالادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاڭداعان جولىمىز – ەلىمىز بەن جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ. قازاق ەلىنىڭ جەرى – وسى جەردى مەكەن ەتىپ وتىرعان قازاققا عانا تيەسىلى. وسىنى ماڭگىلىككە شەگەلەپ قويۋىمىز كەرەك!

- ال ەگەر بۇل قوزعالىستى بيلىك مەملەكەتتىك تىركەۋگە المايتىن بولسا شە؟

- ءبىز وعان قارايىن دەپ وتىرعان جوقپىز. قالاي بولعاندا دا، جەر ءۇشىن كۇرەسىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – قازاقستانعا تيەسىلى جەردىڭ ۇلتاراقتاي بولىگى دە شەت ەل ازاماتتارىنىڭ قولىنا وتپەۋى كەرەك. ءتىپتى اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالاناتىن جەر قازاقستان ازاماتتارىنا دا ساتىلماۋى ءتيىس. جەردە جۇمىس ىستەگىسى كەلسە، جالعا السىن. بۇعان قوسا، ەگىستىك، شابىندىق جانە جايىلىم جەردىڭ ەشكىمگە ساتىلماۋىن تالاپ ەتەمىز. ەگىستىك جەرلەر جالعا بەرىلگەنىمەن، جايىلىمدار اۋىل تۇرعىندارىنا ورتاق بولۋ كەرەك. بۇلاي جاساماساق، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتا المايمىز.

ءوزىڭىز قاراڭىز، مال سانىن كوبەيتكەننەن نە پايدا، ەگەر سول مالدى جاياتىن جەرىڭ بولماسا. جەر ماسەلەسىنىڭ دۇرىس شەشىمىن تاپساق، بەس جىلدىڭ ىشىندە مال سانىن ەكى ەسە وسىرەتىن مۇمكىندىك تولىقتاي بار.

بۇگىنگى تاڭدا، اۋىلدا تۇرىپ جاتقان قاراپايىم ادامداردىڭ مال جاياتىن، ءشوپ شاباتىن جەرى جوق. جەردىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى وليگارحسىماقتار الىپ قويعان. ول جەردە مال دا جايىلمايدى، ءشوپ تە شابىلمايدى. قانشاما جەردى استارىنا بەكەر باسىپ وتىر.

- ولاي بولسا، جەردى ساقتاپ قالۋدىڭ قانداي امالى ويلارىڭىزدا بار؟

- ءبىرىنشى كەزەكتە، جەر ماسەلەسىن جاتساق تا، تۇرساق تا كوتەرۋ كەرەك جانە ول تەك قانا «ەل مەن جەر» قوزعالىسىنىڭ جۇمىسى ەمەس، بۇكىلحالىقتىق ءىس ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. سوندىقتان، جەرىم، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن بارشا ازاماتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ – ءبىز ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى. بۇل ىسكە جاستاردى بارىنشا تارتامىز.

بۇدان بولەك، پرەزيدەنت، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ الدىنا تالاپ قويامىز. جەرگە قاتىستى تالاپتارىمىزعا بيلىك قۇلاق اسپاسا، زاڭدى قۇقىعىمىزدى پايدالانىپ، ميتينگتەر ۇيىمداستىرامىز. بۇل ميتينگىلەردى تەك ءىرى قالالاردا عانا ەمەس، اۋىلداردا دا وتكىزەمىز. موراتوري اياقتالاتىن ۋاقىتقا دەيىن ەلدىڭ تالابىن زاڭداستىرىپ ۇلگەرۋىمىز قاجەت. ايتپەسە كەش بولىپ قالۋى مۇمكىن.

-اۋىلدان شىققان، تالاي جىل ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن باسقارعان ازامات رەتىندە ايتىڭىزشى، وسى سالانىڭ الەۋەتى مۇناي-گاز سالاسىمەن باسەكەلەسە الا ما؟

- تۋراسىن ايتار بولساق، ءبىزدىڭ بيلىك، ەلىمىزدىڭ مۇناي سالاسىنىڭ 42 پايىزىن قىتايعا ساتىپ جىبەردى. مۇناي وڭدەيتىن ءۇش زاۋىتتىڭ ەكەۋى، تاعى دا سول قىتايدىڭ ەنشىسىندە. مەن شىمكەنت پەن پاۆلودارداعى زاۋىتتاردى ايتىپ وتىرمىن. ەندى وسى زاۋىتتاردىڭ يەسى قازاقتار دەپ تە ايتا المايمىز.

بۇدان بولەك، عىلىمي تەحنيكانىڭ دامۋى ەنەرگيا كوزىن كۇن مەن جەلدەن الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. اۆتووندىرىستە دە كەيىنگى كەزى ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن باعىت قارقىندى دامىپ كەلەدى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوبى تابيعي گازعا كوشىپ جاتىر. بۇل دەگەنىمىز – كەلەشەكتە مۇنايدىڭ قاجەتتىلىگى ازايادى دەگەن ءسوز.

سول سەبەپتى، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاساق، اۋىل شارۋاشىلعىن دامىتۋدى تەز ارادا قولعا الۋ كەرەك. كەڭ بايتاق جەرىمىزدەن جىلىنا 35-40 ملن توننا ءداندى داقىل الاتىن تولىق مۇمكىندىك بار. بيىل 20 ملن توننا ءداندى داقىل جينادىق دەپ وتىر، ونىڭ ءبارى وتىرىك! ەگەر، قازاقستان 40 ملن توننا ءداندى داقىل وندىرسە، ونىڭ 30 ملن تونناسىن سىرتقى نارىققا ساتا الامىز.
قاراڭىز، بيىل مۇنايدىڭ باعاسى تومەن قۇلدىرادى، ال بيدايدىڭ باعاسى 200 اقش دوللارىن ۇستاپ تۇر. استىق جىل ساناپ تەك قىمباتتاي بەرەدى. وسىنىڭ ءوزى، اۋىل شارۋاشىلىعى مۇنايمەن باسەكەلەسە الا ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.

ونىڭ ۇستىنە، ەلدەگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ مۇمكىندىگىن ەسەپكە الىڭىز. ياعني، ەگەر مەملەكەت اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا شىنداپ كوڭىل اۋداراتىن بولسا، ءبىز مۇناي-گاز سەكتورىنان كەلەتىن كىرىستى اگروكەشەننىڭ ەسەبىنەن تولىتىرا الامىز.

-ال قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگىنگى احۋالىن قالاي باعالايسىز؟

- كەز كەلگەن نارسەنى سالىستىرمالى تۇردە قاراعان دۇرىس. مىسالى الماتى وبلىسىن الايىق. وسى ءوڭىردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ستاتيستيكا مالىمەتتەرىن شولىپ شىقتىم. 1995 جىلمەن سالىستىرعاندا، مال سانى مەن ءسۇت ونىمدەرى ەكى ەسە وسكەن. سەكسەنىنشى جىلدارى قۇلدىرىپ، زاۋىتتارى جابىلىپ، جوعالىپ كەتكەن قانت قىزىلشاسى قايتا جانداندى. مەن سول كەزدە «گوساگروپرومنىڭ» توراعاسى بولعام، جاعدايدى جاقسى بىلەمىن. قانت زاۋىتىنىڭ قوندىرعىلارى مەتاللولومعا ءوتىپ كەتكەن ناعىز قۇلدىراۋ كەزەڭى ەدى.

بۇگىنگى تاڭدا 1980-90 جىلدارمەن سالىستىراتىن بولساق، قىزىلشا ءونىمى ون ەسەگە وسكەن. وسى ءۇردىستى جالعاستىرساق، جاقىن ارادا قازاقستان ءوزىن-ءوزى قانتپەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتەدى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك.

بۇدان بولەك، الماتىنى الەمگە ايگىلى ەتكەن الماتى اپپورتىن ءوسىرۋ جۇمىسى قايتا قولعا الىندى. بار نارسەنى بار دەپ ايتۋ كەرەك. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە وبلىس باسشىسى اماندىق باتالوۆتىڭ اتقارعان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. ويتكەنى ول كوپ ءسوزى جوق، ءىستىڭ ادامى. وكىنىشكە قاراي باسقا وڭىرلەردەگى جاعداي ءماز ەمەس. مىسالى اقمولا وبلىسىن الايىق. ول دا جەرى قۇنارلى ءوڭىر. وبلىس باسشىسى – ەرمەك مارجىقپاەۆ. كابينەتىنەن شىقپايدى، حالىقپەن سويلەسپەيدى.

كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعىنا دۇركىرەپ تۇرعان اقمولا وبلىسىنىڭ ديحانشىلارى بۇگىن 1 گەكتاردان 10 عانا تسەنتنەر ءونىم الىپ وتىر. بۇل – وتە از كورسەتكىش. كەم دەگەندە 20 تسەنتنەر الۋ كەرەك ەدى. وعان جەرىمىزدىڭ قۇنارلىلىعى مەن مۇمكىندىگى بار. بىراق ول ءۇشىن جەرمەن جۇمىس جاساپ، شارۋاشىلىقتارعا قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. اقمولا وڭىرىندەگى مال سانى دا ەكى ەسە ازايىپ كەتكەن. بۇدان بولەك وسى ايماقتاعى ەلەۆاتورلار قىتايلىقتارعا ساتىلىپ جاتىر. بۇل بارىپ تۇرعان باسسىزدىق. ويتكەنى ەلەۆاتوردى الدى دەگەن، جەردى الدى دەگەنمەن بىردەي.

- سوڭعى كۇندەرى الەمجەلىدە قىرعىزداردى ماقتاپ، قازاقتاردى جاسقانشاق ەتىپ كورسەتۋ ۇدەي ءتۇستى. شىنىندا دا، مىنا ءبىر جايت نازاردان تىس قالىپ وتىر. قىرعىزستاندا پارلامەنتتىك سايلاۋعا 16 پارتيا ءتۇستى. ونىڭ ون شاقتىسى وپپوزيتسيالىق پارتيالار. ال بىزدە بولسا، حالىقپەن جۇمىس جاسايتىن وپپوزيتسيالىق پارتيالار اتىمەن جوق. ونداي پارتيا جوق جەردە، بەلسەندىلىك قايدان بولسىن؟

- جاڭا ايتىپ كەتكەنىمدەي، بىزدە رەۆوليۋتسياعا الىپ كەلەتىن العىشارتتار جەتەرلىك. ەگەر رەۆوليۋتسيا بولسا، ول قىرعىز اعايىنداردىڭ رەۆوليۋتسياسىنان الدە قايدا كۇشتى بولادى. سوندىقتان، بۇگىنگى بيلىك، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىنە قۇلاق اسىپ، ءتيىستى قادامدارعا بارۋى كەرەك. ولاي بولماسا، كەيىن كەش بولىپ قالۋى مۇمكىن.
قاراڭىز، بانك سالاسى تولىعىمەن نازارباەۆتىڭ وتباسى مەن جاقىن جۇرگەن اينالاسىنداعىلاردىڭ قولىندا. مۇناي سالاسىن تاعى سول نازارباەۆتىڭ وتباسى يەمدەنىپ وتىر. پارتيالارىمىزدىڭ ءبارى نازارباەۆ ساياساتىن قولداۋشىلار. نازارباەۆ جات دەسە جاتادى، تۇر دەسە تۇرادى. شىنايى حالىقتىق پارتيانى تىركەمەيدى. ارينە بۇل جاعداي قىرعىزستانمەن ەش سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

- وسى جاعدايدا، الداعى بولاتىن پارلامەنتتىك سايلاۋدا ازاماتتىق قوعامنىڭ كۇنى نە بولماق؟

- ازاماتتىق قوعام بىرىگىپ، ءسوزى ءبىر جەردەن شىعىپ، سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ەگەر زاڭدى وزگەرتپەسە، ونداي سايلاۋدى وتكىزبەي اق قويسىن. سايقىمازاق سايلاۋ ەلگە قاجەت ەمەس. بۇل ماسەلە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قولىندا. قازىرگى پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىلىگى كەلەسى جىلى 21 ناۋرىزدا بىتەدى. پارلامەنت جوق كەزدە، زاڭ شىعارۋ وكىلەتتىگى پرەزيدەنتكە وتەدى دەپ زاڭدا جازىلعان. سول مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ناعىز دەموكراتيالىق رەفورمالار جاساۋ توقاەۆتىڭ قولىندا. الايدا توقاەۆ ول مۇمكىندىكتى پايدالانا ما، ول باسقا ماسەلە.

- ۋكراينا مەن قىرعىزستان دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا ءتۇستى دەپ ايتقانىمىزبەن قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايى تۇزەلمەي وتىر. سوندا جەمقورلىق دەموكراتيادان دا مىقتى بولعانى ما؟

- بۇل سۇراقتىڭ باسقا دا مىسالى بار. گرۋزيا كوررۋپتسيانى جەڭدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە گرۋزيا سەكىلدى دەموكراتيالىق رەفورمالار جۇرگىزىپ، زاڭ ديكتاتۋراسىن ورناتسىن. ءبىزدىڭ حالىق گرۋزيندەردەن ەش كەم ەمەس.

بۇگىن-ەرتەڭ، گرۋزيا دا دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا ەنەدى. بۇل ميحايل سااكاشۆيليدىڭ جاساپ كەتكەن ەڭبەگى. ال ۋكراينانىڭ بۇگىنگى باسشىسى كوميك، ولارعا وسى كەزگە دەيىن كومەكتەسىپ كەلگەن اقش پەن ەۋروپا مەملەكەتتەرى ەندىگى كەزەكتە ينۆەستيتسيالارىن ازايتتى. ويتكەنى ۋكراينا جەمقور ۇرىلارىن جەڭە المادى.

-سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

ازامات شورمانحانۇلى،
«D»
«DAT». 15.10.2020.