Baltaş Twrsımbaev:​ Jerdi qorğau – barşa eldiñ asıl mindeti

Osıdan tört jıl bwrın jerdi şet el azamattarına satu jäne jalğa beru jöninde bilik kötergen bastama halıq qarsılığına wlastı. Jer dauınan şıqan örtti basu üşin, sol kezdegi QR prezidenti Nwrswltan Nazarbaev Jer kodeksine özgertuler engizuge bes jılğa moratoriy jariyaladı.

Biraq bilik, halıqtıñ jappay narazılığınan seskenip, ayaq tarttı desek te, äli künge öz rayınan qaytpağan sıñaylı. Onıñ anıq-qanığı 2021 jıldıñ 31 jeltoqsanınan keyin belgili boladı. Öytkeni bwl moratoriy ayaqtalatın merzim. Osı kün jaqındağan sayın, el işinde de jerge qatıstı bastamalar qayta köterile bastadı. Sonıñ biri – «El men jer» qozğalısınıñ qwrıluı. Bwl qozğalıstıñ jer mäselesine qatıstı ne is atqarmaq ekenin bilu üşin, bastamaşıl toptıñ jetekşisi, memleket qayratkeri Baltaş Twrsımbaevtı äñgimege tarttıq.

- Baltaş Moldabaywlı, «El men jer» qozğalısın qwru jönindegi bastama jerge qatıstı jariyalanğan moratoriy merziminiñ ayaqtaluına dayındıqtıñ şarası dep ayta alamız ba?

-Döp tidiñ! Mına bilik süykimi men senimin ädben ketirgen bilik. Erteñ moratoriy bitken kezde qanday qadamğa bararı belgisiz. Sondıqtan, sol künge el bolıp, aldın-ala dayındaluğa mindettimiz.

Soñğı jıldarı jerge qatıstı mäsele uşığıp baradı. Sol sebepti azamattıq qoğam belsendileriniñ bir top ökiliniñ bastamasımen «El men jer» qozğasılısın qwrudı jön kördik. Bwl – uaqıt talabı bolıp twr. Özimizge, osı qozğalıs arqılı jerimiz ben elimizdi saqtap qalamız degen maqsat qoydıq. Odan basqa maqsat joq. Babalarımız amanat etken jerden ayırılıp qalatın bolsaq, özge köterilip jürgen dünielerdiñ tükke qajeti bolmay qaladı. Sondıqtan bizdiñ tañdağan jolımız – elimiz ben jerimizdi saqtap qalu. Qazaq eliniñ jeri – osı jerdi meken etip otırğan qazaqqa ğana tiesili. Osını mäñgilikke şegelep qoyuımız kerek!

- Al eger bwl qozğalıstı bilik memlekettik tirkeuge almaytın bolsa şe?

- Biz oğan qarayın dep otırğan joqpız. Qalay bolğanda da, jer üşin küresimizdi jalğastıra beremiz. Bizdiñ bastı maqsatımız – Qazaqstanğa tiesili jerdiñ wltaraqtay böligi de şet el azamattarınıñ qolına ötpeui kerek. Tipti auıl şaruaşılığına paydalanatın jer Qazaqstan azamattarına da satılmauı tiis. Jerde jwmıs istegisi kelse, jalğa alsın. Bwğan qosa, egistik, şabındıq jäne jayılım jerdiñ eşkimge satılmauın talap etemiz. Egistik jerler jalğa berilgenimen, jayılımdar auıl twrğındarına ortaq bolu kerek. Bwlay jasamasaq, auıl şaruaşılığın damıta almaymız.

Öziñiz qarañız, mal sanın köbeytkennen ne payda, eger sol maldı jayatın jeriñ bolmasa. Jer mäselesiniñ dwrıs şeşimin tapsaq, bes jıldıñ işinde mal sanın eki ese ösiretin mümkindik tolıqtay bar.

Bügingi tañda, auılda twrıp jatqan qarapayım adamdardıñ mal jayatın, şöp şabatın jeri joq. Jerdiñ bärin jergilikti oligarhsımaqtar alıp qoyğan. Ol jerde mal da jayılmaydı, şöp te şabılmaydı. Qanşama jerdi astarına beker basıp otır.

- Olay bolsa, jerdi saqtap qaludıñ qanday amalı oylarıñızda bar?

- Birinşi kezekte, jer mäselesin jatsaq ta, twrsaq ta köteru kerek jäne ol tek qana «El men jer» qozğalısınıñ jwmısı emes, bükilhalıqtıq is ekenin tüsinuimiz qajet. Sondıqtan, jerim, elim dep eñiregen barşa azamattardıñ basın biriktiru – biz üşin birinşi kezektegi maqsattardıñ biri. Bwl iske jastardı barınşa tartamız.

Bwdan bölek, prezident, parlament pen ükimettiñ aldına talap qoyamız. Jerge qatıstı talaptarımızğa bilik qwlaq aspasa, zañdı qwqığımızdı paydalanıp, mitingter wyımdastıramız. Bwl mitingilerdi tek iri qalalarda ğana emes, auıldarda da ötkizemiz. Moratoriy ayaqtalatın uaqıtqa deyin eldiñ talabın zañdastırıp ülgeruimiz qajet. Äytpese keş bolıp qaluı mümkin.

-Auıldan şıqqan, talay jıl eldiñ auıl şaruaşılığı salasın basqarğan azamat retinde aytıñızşı, osı salanıñ äleueti mwnay-gaz salasımen bäsekelese ala ma?

- Turasın aytar bolsaq, bizdiñ bilik, elimizdiñ mwnay salasınıñ 42 payızın Qıtayğa satıp jiberdi. Mwnay öñdeytin üş zauıttıñ ekeui, tağı da sol Qıtaydıñ enşisinde. Men Şımkent pen Pavlodardağı zauıttardı aytıp otırmın. Endi osı zauıttardıñ iesi qazaqtar dep te ayta almaymız.

Bwdan bölek, ğılımi tehnikanıñ damuı energiya közin kün men jelden aluğa mümkindik berip otır. Avtoöndiriste de keyingi kezi elektr quatımen jüretin bağıt qarqındı damıp keledi. Europa elderiniñ köbi tabiği gazğa köşip jatır. Bwl degenimiz – keleşekte mwnaydıñ qajettiligi azayadı degen söz.

Sol sebepti, memleketimizdiñ bolaşağın oylasaq, auıl şaruaşılğın damıtudı tez arada qolğa alu kerek. Keñ baytaq jerimizden jılına 35-40 mln tonna dändi daqıl alatın tolıq mümkindik bar. Biıl 20 mln tonna dändi daqıl jinadıq dep otır, onıñ bäri ötirik! Eger, Qazaqstan 40 mln tonna dändi daqıl öndirse, onıñ 30 mln tonnasın sırtqı narıqqa sata alamız.
Qarañız, biıl mwnaydıñ bağası tömen qwldıradı, al bidaydıñ bağası 200 AQŞ dolların wstap twr. Astıq jıl sanap tek qımbattay beredi. Osınıñ özi, auıl şaruaşılığı mwnaymen bäsekelese ala ma degen swraqqa jauap beredi.

Onıñ üstine, eldegi mal şaruaşılığınıñ mümkindigin esepke alıñız. YAğni, eger memleket auılşaruaşılığın damıtuğa şındap köñil audaratın bolsa, biz mwnay-gaz sektorınan keletin kiristi agrokeşenniñ esebinen tolıtıra alamız.

-Al Qazaqstandağı auıl şaruaşılığınıñ bügingi ahualın qalay bağalaysız?

- Kez kelgen närseni salıstırmalı türde qarağan dwrıs. Mısalı Almatı oblısın alayıq. Osı öñirdiñ auıl şaruaşılığına qatıstı statistika mälimetterin şolıp şıqtım. 1995 jılmen salıstırğanda, mal sanı men süt önimderi eki ese ösken. Sekseninşi jıldarı qwldırıp, zauıttarı jabılıp, joğalıp ketken qant qızılşası qayta jandandı. Men sol kezde «Gosagropromnıñ» törağası bolğam, jağdaydı jaqsı bilemin. Qant zauıtınıñ qondırğıları metallolomğa ötip ketken nağız qwldırau kezeñi edi.

Bügingi tañda 1980-90 jıldarmen salıstıratın bolsaq, qızılşa önimi on esege ösken. Osı ürdisti jalğastırsaq, jaqın arada Qazaqstan özin-özi qantpen tolıqtay qamtamasız etedi. Osınıñ özi ülken jetistik.

Bwdan bölek, Almatını älemge äygili etken Almatı apportın ösiru jwmısı qayta qolğa alındı. Bar närseni bar dep aytu kerek. Bwl birinşi kezekte oblıs basşısı Amandıq Batalovtıñ atqarğan eñbeginiñ nätijesi. Öytkeni ol köp sözi joq, istiñ adamı. Ökinişke qaray basqa öñirlerdegi jağday mäz emes. Mısalı Aqmola oblısın alayıq. Ol da jeri qwnarlı öñir. Oblıs basşısı – Ermek Marjıqpaev. Kabinetinen şıqpaydı, halıqpen söylespeydi.

Kezinde bükil keñes odağına dürkirep twrğan Aqmola oblısınıñ dihanşıları bügin 1 gektardan 10 ğana centner önim alıp otır. Bwl – öte az körsetkiş. Kem degende 20 centner alu kerek edi. Oğan jerimizdiñ qwnarlılığı men mümkindigi bar. Biraq ol üşin jermen jwmıs jasap, şaruaşılıqtarğa qoldau körsetu qajet. Aqmola öñirindegi mal sanı da eki ese azayıp ketken. Bwdan bölek osı aymaqtağı elevatorlar qıtaylıqtarğa satılıp jatır. Bwl barıp twrğan bassızdıq. Öytkeni elevatordı aldı degen, jerdi aldı degenmen birdey.

- Soñğı künderi älemjelide qırğızdardı maqtap, qazaqtardı jasqanşaq etip körsetu üdey tüsti. Şınında da, mına bir jayt nazardan tıs qalıp otır. Qırğızstanda parlamenttik saylauğa 16 partiya tüsti. Onıñ on şaqtısı oppoziciyalıq partiyalar. Al bizde bolsa, halıqpen jwmıs jasaytın oppoziciyalıq partiyalar atımen joq. Onday partiya joq jerde, belsendilik qaydan bolsın?

- Jaña aytıp ketkenimdey, bizde revolyuciyağa alıp keletin alğışarttar jeterlik. Eger revolyuciya bolsa, ol qırğız ağayındardıñ revolyuciyasınan älde qayda küşti boladı. Sondıqtan, bügingi bilik, azamattıq qoğam ökilderiniñ kötergen mäselelerine qwlaq asıp, tiisti qadamdarğa baruı kerek. Olay bolmasa, keyin keş bolıp qaluı mümkin.
Qarañız, bank salası tolığımen Nazarbaevtıñ otbası men jaqın jürgen aynalasındağılardıñ qolında. Mwnay salasın tağı sol Nazarbaevtıñ otbası iemdenip otır. Partiyalarımızdıñ bäri Nazarbaev sayasatın qoldauşılar. Nazarbaev jat dese jatadı, twr dese twradı. Şınayı halıqtıq partiyanı tirkemeydi. Ärine bwl jağday Qırğızstanmen eş salıstıruğa kelmeydi.

- Osı jağdayda, aldağı bolatın parlamenttik saylauda azamattıq qoğamnıñ küni ne bolmaq?

- Azamattıq qoğam birigip, sözi bir jerden şığıp, saylau turalı zañğa özgerister engizudi talap etuimiz kerek. Eger zañdı özgertpese, onday saylaudı ötkizbey aq qoysın. Sayqımazaq saylau elge qajet emes. Bwl mäsele Qasım-Jomart Toqaevtıñ qolında. Qazirgi parlamenttiñ ökilettiligi kelesi jılı 21 naurızda bitedi. Parlament joq kezde, zañ şığaru ökilettigi prezidentke ötedi dep zañda jazılğan. Sol mümkindikti paydalanıp, nağız demokratiyalıq reformalar jasau Toqaevtıñ qolında. Alayda Toqaev ol mümkindikti paydalana ma, ol basqa mäsele.

- Ukraina men Qırğızstan demokratiyalıq damu jolına tüsti dep aytqanımızben qarapayım halıqtıñ jağdayı tüzelmey otır. Sonda jemqorlıq demokratiyadan da mıqtı bolğanı ma?

- Bwl swraqtıñ basqa da mısalı bar. Gruziya korrupciyanı jeñdi. Bizdiñ elimizde de Gruziya sekildi demokratiyalıq reformalar jürgizip, zañ diktaturasın ornatsın. Bizdiñ halıq gruzinderden eş kem emes.

Bügin-erteñ, Gruziya da damığan memleketterdiñ qatarına enedi. Bwl Mihail Saakaşvilidiñ jasap ketken eñbegi. Al Ukrainanıñ bügingi basşısı komik, olarğa osı kezge deyin kömektesip kelgen AQŞ pen Europa memleketteri endigi kezekte investiciyaların azayttı. Öytkeni Ukraina jemqor wrıların jeñe almadı.

-Swhbatıñızğa rahmet!

Azamat ŞORMANHANWLI,
«D»
«DAT». 15.10.2020.