پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ دەموكراتيانى تەجەۋى: اۆتوريتار بيلىك بەلارۋس ۇلگىسىمەن

«ناشاقور، باسبۇزارلار مەن پوزيتسياسى جوق جاستار!» بۇل – شيرەك عاسىر ەل باسقارعان الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ بەلارۋس حالقىنا بەرگەن باعاسى. بيلىكتىڭ ءدال وسىنداي باعاسى قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى، قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا 2005 جىلى بولعان توڭكەرىس، رەسەي مەن ۋكرايناداعى قاندى قىرعىندار كەزىندە دە ايتىلعان. 

پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ساياساتىندا تاعى ءبىر ورتاق پارادوكس بار: ءبىر ساتتە بيلىك حالىقپەن ديالوگ ورناتپاق بولادى، بىراق نارازىلىقتى كۇشپەن باسۋىن جالعاستىرا بەرەدى. ماسەلەن، وتكەن اپتادا بەلارۋستەگى پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنا سايلاۋ قورىتىندىسىمەن كەلىسپەيتىندەر جينالعان كەزدە، لۋكاشەنكونىڭ كومەكشىسى حالىقپەن كەزدەسۋگە شىقتى. ول ەلدە كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇرگىزىلەتىنىن ايتتى. الايدا، سودان كەيىن وپپوزيتسيا قۇرعان ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋ، ەلدەن قۋدالاۋ باستالدى. ياعني دەموكراتيا جولىنداعى كۇرەسكەرلەردى قارالاۋ – ۇستانىمى مەن ساياساتى ورتاق اۆتوريتار ۇكىمەتتەردىڭ تۇراقتى ادىسىنە اينالعان سىڭايلى.

كەيىننەن بيلىك ءوز جاقتاستارىن دەمونستارتتارعا قارسى شەرۋگە شىعاردى. مينسكىدە وتكەن «بەلارۋس ءۇشىن» ايەلدەر فورۋمى وسىعان دالەل. شەرۋگە شامامەن 13 مىڭ ادام قاتىسىپ، ءبىراۋىزدان سايلاۋ قورىتىندىلارى ەشقانداي كۇمان تۋدىرمايتىنىن ايتتى.

بۇگىن بەلارۋستەگى 9 تامىزدا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن باستالعان نارازىلىق شەرۋلەرىنىڭ التىنشى اپتاسى ءوتتى. بيلىك ءالى كۇنگە دەيىن حالىقپەن ديالوگ جۇرگىزبەگەندىكتەن، ەلدەگى شەرۋلەردىڭ كۋلميناتسياسى انىقتالعان جوق.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلارۋستىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارى مانيفەستانتتارعا قارسى تۇرۋ تاكتيكاسىن ازىرلەگەنىمەن، پرەزيدەنت الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتەتىن شەرۋلەرگە قاتىسۋشىلاردىڭ سانى ازايعان جوق. الايدا، مينسك كوشەلەرىندەگى ون مىڭداعان ادامنىڭ نارازىلىعى ناتيجەسىز بوپ تۇر.

جاڭا مانيفەست جولىندا

بەلارۋستەگى دەموكراتيا جولىنداعى كۇرەستىڭ التىنشى اپتاسى ءوتتى. شەرۋدىڭ ءۇشىنشى اپتاسىنان باستاپ تەلەگرام چاتتاردا مانيفەست كۇنى، وتەتىن ورنى، ۋاقىتى الدىن-الا جاريالانا باستادى. ياعني جەر-جەردەگى ميتينگ جوسپارلى، ماقساتتى تۇردە ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى. ميتينگكە شىققان جاس پەن كارىنىڭ ۇرانى ءبىر – ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ، ءسوز جۇزىندەگى دەموكراتيانى ءىس جۇزىندە ورناتۋ.

باسقا دا پوستكەڭەستىك ەلدەردەگىدەي بەلارۋستە دە حالىق تولقۋلارىن كۇشپەن باسۋ، توسقاۋىل بولۋ قايتالانىپ جاتىر. ميليتسيا، ومون جانە اسكەري بولىمشەلەردىڭ كۇشەيتىلگەن جاساقتارى ميتينگ وتەتىن كۇنى تاڭەرتەڭنەن باستاپ قالاداعى ەڭ ماڭىزدى نىسانداردى كۇزەتىپ، نەگىزگى ماگيسترالداردى جاپتى. ادامداردىڭ شەرۋگە شىعۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن «پروفيلاكتيكالىق» ۇستاۋدى باستادى. سونىمەن بىرگە ورتالىق مەترو ستانتسيالارى جابىلا باستادى، ءموبيلدى ينتەرنەتتىڭ جۇمىسىندا شەكتەۋلەر بولدى. بۇل – رەسەي، قازاقستان، تاجىكستان، وزبەكستان سىندى جۇيەسى ۇقساس مەملەكەتتەرگە ورتاق ءادىس.

بەيبىت جيىن وتكىزۋ تۋرالى جاڭا زاڭ كۇشىنە ەنگەن العاشقى كۇنى وپپوزيتسيالىق قوزعالىستاردىڭ شاقىرۋىمەن وتكەن رۇقساتسىز شەرۋ (بيلىكتىڭ باعاسى – QT) كەزىندەگى ۇستاۋ. 6 ماۋسىم 2020 جىل. الماتى قالاسى. فوتو: QT

قازاقستاندا دا وسىعان دەيىن ميتينگكە شىققانداردى قاماۋعا الۋ، ايىپپۇل سالۋ، شەرۋ كەزىندە عالامتوردى بۇعاتتاۋ، جۋرناليستەر قىزمەتىنە توسقاۋىل بولۋ بىرنەشە مارتە قايتالانعان. ماسەلەن، 22 اقپاندا وتكەن ميتينگتە بيلىك نارازىلاردى كۇشپەن تارقاتپاق بولدى.

ميتينگ بەلگىلەنگەن كۇنى الماتى، شىمكەنت، تاراز، اقتوبە قالالارى جانە استانادا بەلسەندىلەردى پوليتسيا كۇشتەپ ۇستاپ اكەتتى. جەر-جەردە ۇستالعاندار «شال، كەت!»، «ويان، قازاقستان!»، «نازارباەۆ كەتسىن! داريعا كەتسىن!» دەپ ۇرانداتتى. ءبىر الماتىنىڭ وزىندە جالپى سانى 200-گە جۋىق ادام ۇستالدى. شىمكەنتتەگى تاۋەلسىزدىك ساياباعىندا كۇزەت كۇشەيتىلىپ، 20-دان استام ادامدى پوليتسيا اكەتكەن. تارازدا دا ورتالىق كوشەلەردە ارنايى جاساق جۇمىلدىرىلدى. اقتوبە مەن استانادا پوليتسيا كەم دەگەندە ون ادامدى اكەتتى. ميتينگ جوسپارلانعان ايماقتاردا عالامتور جۇمىسى ناشارلاعان. قازاقستان بيلىگىنىڭ ميتينگ كەزىندەگى جاپپاي ۇستالۋ جونىندە حالىقارالىق ۇيىمدارعا «اربا دا سىنعان جوق، وگىز دە ولگەن جوق» دەگەن ەسەبى مەن دە-فاكتودان الىس مالىمدەمەلەرى شىندىق دەتەكتورىنسىز-اق «سۋ بەتىنە» قالقىپ شىقتى.

Amnesty International حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى بۇل جونىندە مالىمدەمە جاساپ، قازاقستان بيلىگى بەيبىت ميتينگ كەزىندە ۇستالعانداردى بوساتۋى ءتيىس دەگەن تالاپ قويعان. اتالعان ۇيىم قازاقستان بيلىگى بۇل ارەكەتى ارقىلى كەزەكتى مارتە «ءسوز بوستاندىعىن جانە ادام قۇقىعىن تاپتايتىن بيلىك ەكەنىن دالەلدەدى» دەپ، ميتينگتە بەلسەندىلەردى اۆتوزاكقا كۇشتەپ مىنگىزگەن ءىىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارەكەتىن «ماسقارا، ۇيات» دەپ سىنعا الدى.

بەلارۋستەگى احۋال دا حالىقارالى قۇيىمدار تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. بيلىكتىڭ تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان باستاپ بۇگىنگە دەيىن ءبىر عانا ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانۋى دا بەلارۋس حالقىنىڭنارازىلىعىن تۋعىزعان. 30 جىلداي قازاقستان بيلىگىنە يەلىك ەتكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىلتىر ناۋرىزدا پرەزيدەنتتىكتەن ءوز ەركىمەن كەتتى. ايتكەنمەن، ول قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ليدەرى رەتىندە بيلىكتىڭ ءبىر تارماعىن ۇستاپ وتىر. نازارباەۆتىڭ ورنىنا پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان قاسىم-جومارت توقاەۆ بەيبىت ميتينگ، ساياسي پارتيا تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، «ەستۋشى مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى بويىنشا ارەكەت ەتۋگە ۋادە بەرگەن. الايدا شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ەلدەگى ساياساتكەرلەر «اقوردانىڭ» «كىتاپحانا» ىقپالىنان شىعا المايتىنى بىرنەشە مارتە ايتىلدى.

حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى مەن باتىس ەلدەرى قازاقستان بيلىگىن ازاماتتاردىڭ پىكىر ءبىلدىرۋ ەركىندىگىن، بەيبىت جيىندار مەن بىرلەسۋ بوستاندىعىن پايدالانۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ميتينگ تۋرالى زاڭدى حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەستەندىرۋگە شاقىرىپ كەلەدى. قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلار ۇكىمەتى ازىرلەگەن بەيبىت ميتينگ تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسىندا ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق بوستاندىقتارىن پايدالانۋ قۇقىعىن شەكتەيتىن بۇرىننان كەلە جاتقان ەرەجەلەر بارىن ايتادى.

ميتينگ كەزىندە قازا تاپقان الەكساندر تارايكوۆسكيمەن قوشتاسۋ ساتىنەن. ءىىم وكىلدەرى ميتينگ كەزىندە مارقۇمنىڭ قولىندا جارىلعىش زات بولعان دەپ مالىمدەدى. الايدا ۆيدەدودا ونىڭ قولىندا ەشتەڭە جوق ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. فوتو: ۆۆس

«ادىلەت مارشى»

كەشە «مينسك – باتىر قالا» ستەلاسى ورناتىلعان جەڭىس ساياباعىنىڭ ماڭىندا مىڭداعان ادامدار جينالىپ، تاۋەلسىزدىك سارايىنان پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنا قاراي بەت الدى. بۇل – بارلىق جەكسەنبىلىك اكتسيالاردىڭ ءداستۇرلى باعىتى دەسەك تە بولادى.

وسى جولى دا كۇشپەن ۇستاۋ، عالامتوردى بۇعاتتاۋ قايتالاندى. ارنايى جاساق كەيبىر كوشەلەردى، تاۋەلسىزدىك داڭعىلىن دا جاپقان. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، ءبىر كۇندە لۋكاشەنكوعا قارسى 100مىڭ ادام شەرۋگە شىققان. قۇقىق قورعاۋشىلار 200-دەن استام ادامنىڭ ۇستالعانىن حابارلادى. 20 قىركۇيەكتە بەلارۋستەگى دەمونسترانتتاردى قولداعان ىنتىماقتاستىق اكتسيالارى ءوتتى. ءدال وسىنداي اكتسيا فرانتسيا، بەلگيا قالالارىندا، كيەۆ، سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن.

جەكسەنبىدە نارازىلىق شەرۋلەرى مينسكتە عانا ەمەس، بوبرۋيسك، گرودنو، موگيلەۆ، سوليگورسك، ليدا، موزىر، گومەل، ۆيتەبسك قالالارىندا ءوتتى. بارلىق جەردە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ ۇستالۋىنا كەدەرگى جاساۋعا تىرىستى. بەلارۋس جۋرناليستەر قاۋىمداستىعىنىڭ حابارلاۋىنشا، موگيلەۆتە جۋرناليستەر – بەلسات تەلەارناسىنىڭ ەكى قىزمەتكەرى ۇستالعان.

برەستە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە قارسى كوز جاساۋراتاتىن گاز قولدانىپ، اۋەگە وق اتقان. مۇنى بەلارۋس ءىىم ءباسپاسوز حاتشىسى ولگا چەمودانوۆا راستادى.

جالپى وسىعان دەيىن ەل بويىنشا 130-دان استام ادام ۇستالعان. اتاپ ايتقاندا، مينسكىدەگى وپپوزيتسيا شەرۋىندە 83 ادام، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىككە ەكس-كانديدات سۆەتلانا تيحانوۆسكايانىڭ سەنىمدى وكىلى – ولەگ مويسەەۆ ۇستالدى.

مينسكتەگى "ادىلەت مارشى". فوتو: ۆۆس

ەسكە سالساق..

9 تامىزدا بەلارۋستە پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى قازىرگى مەملەكەت باسشىسى الەكساندر لۋكاشەنكو 80,10% داۋىسپەن جەڭىسكە جەتكەنىن جاريالادى. ونىڭ باستى باسەكەلەسى، وپپوزيتسيا اتىنان قاتىسقان سۆەتلانا تيحانوۆسكايا 10,12% داۋىسقا يە بولدى.

تيحانوۆسكايا سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا شاعىم ءتۇسىردى. ەكزيت-پولدىڭ ناتيجەلەرى 9 تامىز كەشكە جاريالانعاننان كەيىن مينسكتىڭ ورتالىعىندا جانە رەسپۋبليكانىڭ كەيبىر باسقا قالالارىندا جاپپاي نارازىلىق باستالدى. شەرۋگە شىققانداردى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى سوققىعا جىعىپ، كوز جاساۋراتاتىن گاز قولدانعان.

ەلدەگى احۋالدان كەيىن ەۋروپالىق وداق پەن اقش بەلارۋسكە سانكتسيا ەنگىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتىر. سانكتسيا 21 قىركۇيەكتە كۇشىنە ەنۋى ءتيىس. رەسمي وكىلدەر سانكتسيا ءتىزىمىن كەڭەيتۋگە بولاتىنىن ايتتى. سانكتسيا ماقساتى – بەلارۋس بيلىگى مەن وپپوزتسياسى اراسىنداعى كەلىسسوزدەردى باستاۋ.

"The Qazaq Times"