Postkeñestik memleket basşıları. Foto: Google

«Naşaqor, basbwzarlar men poziciyası joq jastar!» Bwl – şirek ğasır el basqarğan Aleksandr Lukaşenkonıñ Belarus' halqına bergen bağası. Biliktiñ däl osınday bağası Qazaqstandağı 1986 jılğı Jeltoqsan oqiğası, Qırğızstan men Özbekstanda 2005 jılı bolğan töñkeris, Resey men Ukrainadağı qandı qırğındar kezinde de aytılğan. 

Postkeñestik memleketter sayasatında tağı bir ortaq paradoks bar: bir sätte bilik halıqpen dialog ornatpaq boladı, biraq narazılıqtı küşpen basuın jalğastıra beredi. Mäselen, ötken aptada Belarus'tegi prezident rezidenciyasına saylau qorıtındısımen kelispeytinder jinalğan kezde, Lukaşenkonıñ kömekşisi halıqpen kezdesuge şıqtı. Ol elde konstituciyalıq reforma jürgiziletinin ayttı. Alayda, sodan keyin oppoziciya qwrğan Üylestiru keñesiniñ müşelerin twtqındau, elden qudalau bastaldı. YAğni demokratiya jolındağı küreskerlerdi qaralau – wstanımı men sayasatı ortaq avtoritar ükimetterdiñ twraqtı ädisine aynalğan sıñaylı.

Keyinnen bilik öz jaqtastarın demonstarttarğa qarsı şeruge şığardı. Minskide ötken «Belarus' üşin» äyelder forumı osığan dälel. Şeruge şamamen 13 mıñ adam qatısıp, birauızdan saylau qorıtındıları eşqanday kümän tudırmaytının ayttı.

Bügin Belarus'tegi 9 tamızda ötken prezidenttik saylaudan keyin bastalğan narazılıq şeruleriniñ altınşı aptası ötti. Bilik äli künge deyin halıqpen dialog jürgizbegendikten, eldegi şerulerdiñ kul'minaciyası anıqtalğan joq.

Küni büginge deyin Belarus'tiñ küştik qwrılımdarı manifestanttarğa qarsı twru taktikasın äzirlegenimen, prezident Aleksandr Lukaşenkonıñ otstavkağa ketuin talap etetin şerulerge qatısuşılardıñ sanı azayğan joq. Alayda, Minsk köşelerindegi on mıñdağan adamnıñ narazılığı nätijesiz bop twr.

Jaña manifest jolında

Belarus'tegi demokratiya jolındağı kürestiñ altınşı aptası ötti. Şerudiñ üşinşi aptasınan bastap telegram çattarda manifest küni, ötetin ornı, uaqıtı aldın-ala jariyalana bastadı. YAğni jer-jerdegi miting josparlı, maqsattı türde wyımdastırılıp keledi. Mitingke şıqqan jas pen käriniñ wranı bir – ädil saylau ötkizip, söz jüzindegi demokratiyanı is jüzinde ornatu.

Basqa da postkeñestik elderdegidey Belarus'te de halıq tolquların küşpen basu, tosqauıl bolu qaytalanıp jatır. Miliciya, OMON jäne äskeri bölimşelerdiñ küşeytilgen jasaqtarı miting ötetin küni tañerteñnen bastap qaladağı eñ mañızdı nısandardı küzetip, negizgi magistral'dardı japtı. Adamdardıñ şeruge şığuına jol bermeu üşin «profilaktikalıq» wstaudı bastadı. Sonımen birge ortalıq metro stanciyaları jabıla bastadı, mobil'di internettiñ jwmısında şekteuler boldı. Bwl – Resey, Qazaqstan, Täjikstan, Özbekstan sındı jüyesi wqsas memleketterge ortaq ädis.

Beybit jiın ötkizu turalı jaña zañ küşine engen alğaşqı küni oppoziciyalıq qozğalıstardıñ şaqıruımen ötken rwqsatsız şeru (biliktiñ bağası – QT) kezindegi wstau. 6 mausım 2020 jıl. Almatı qalası. Foto: QT

Qazaqstanda da osığan deyin mitingke şıqqandardı qamauğa alu, ayıppwl salu, şeru kezinde ğalamtordı bwğattau, jurnalister qızmetine tosqauıl bolu birneşe märte qaytalanğan. Mäselen, 22 aqpanda ötken mitingte bilik narazılardı küşpen tarqatpaq boldı.

Miting belgilengen küni Almatı, Şımkent, Taraz, Aqtöbe qalaları jäne astanada belsendilerdi policiya küştep wstap äketti. Jer-jerde wstalğandar «Şal, ket!», «Oyan, Qazaqstan!», «Nazarbaev ketsin! Dariğa ketsin!» dep wrandattı. Bir Almatınıñ özinde jalpı sanı 200-ge juıq adam wstaldı. Şımkenttegi Täuelsizdik sayabağında küzet küşeytilip, 20-dan astam adamdı policiya äketken. Tarazda da ortalıq köşelerde arnayı jasaq jwmıldırıldı. Aqtöbe men astanada policiya kem degende on adamdı äketti. Miting josparlanğan aymaqtarda ğalamtor jwmısı naşarlağan. Qazaqstan biliginiñ miting kezindegi jappay wstalu jöninde halıqaralıq wyımdarğa «arba da sınğan joq, ögiz de ölgen joq» degen esebi men de-faktodan alıs mälimdemeleri şındıq detektorınsız-aq «su betine» qalqıp şıqtı.

Amnesty International halıqaralıq qwqıq qorğau wyımı bwl jöninde mälimdeme jasap, Qazaqstan biligi beybit miting kezinde wstalğandardı bosatuı tiis degen talap qoyğan. Atalğan wyım Qazaqstan biligi bwl äreketi arqılı kezekti märte «söz bostandığın jäne adam qwqığın taptaytın bilik ekenin däleldedi» dep, mitingte belsendilerdi avtozakqa küştep mingizgen İİM qızmetkerleriniñ äreketin «masqara, wyat» dep sınğa aldı.

Belarus'tegi ahual da halıqaralı qwyımdar tarapınan sınğa wşıradı. Biliktiñ täuelsizdik alğan uaqıttan bastap büginge deyin bir ğana adamnıñ qolına şoğırlanuı da Belarus' halqınıñnarazılığın tuğızğan. 30 jılday Qazaqstan biligine ielik etken Nwrswltan Nazarbaev bıltır naurızda prezidenttikten öz erkimen ketti. Äytkenmen, ol Qauipsizdik keñesiniñ törağası, «Nwr Otan» partiyasınıñ lideri retinde biliktiñ bir tarmağın wstap otır. Nazarbaevtıñ ornına prezident bolıp saylanğan Qasım-Jomart Toqaev beybit miting, sayasi partiya turalı zañğa özgeris engizip, «estuşi memleket» twjırımdaması boyınşa äreket etuge uäde bergen. Alayda şeteldik sarapşılar men eldegi sayasatkerler «Aqordanıñ» «Kitaphana» ıqpalınan şığa almaytını birneşe märte aytıldı.

Halıqaralıq qwqıq qorğau wyımdarı men Batıs elderi Qazaqstan biligin azamattardıñ pikir bildiru erkindigin, beybit jiındar men birlesu bostandığın paydalanu qwqığın qamtamasız etip, miting turalı zañdı halıqaralıq standartqa säykestendiruge şaqırıp keledi. Qazaqstandıq qwqıq qorğauşılar ükimeti äzirlegen beybit miting turalı jaña zañ jobasında azamattardıñ konstituciyalıq bostandıqtarın paydalanu qwqığın şekteytin bwrınnan kele jatqan erejeler barın aytadı.

Miting kezinde qaza tapqan Aleksandr Taraykovskiymen qoştasu sätinen. İİM ökilderi miting kezinde marqwmnıñ qolında jarılğış zat bolğan dep mälimdedi. Alayda videdoda onıñ qolında eşteñe joq ekeni anıq körsetilgen. Foto: VVS

«Ädilet marşı»

Keşe «Minsk – batır qala» stelası ornatılğan Jeñis sayabağınıñ mañında mıñdağan adamdar jinalıp, täuelsizdik sarayınan prezident rezidenciyasına qaray bet aldı. Bwl – barlıq jeksenbilik akciyalardıñ dästürli bağıtı desek te boladı.

Osı jolı da küşpen wstau, ğalamtordı bwğattau qaytalandı. Arnayı jasaq keybir köşelerdi, Täuelsizdik dañğılın da japqan. Resmi mälimetter boyınşa, bir künde Lukaşenkoğa qarsı 100mıñ adam şeruge şıqqan. Qwqıq qorğauşılar 200-den astam adamnıñ wstalğanın habarladı. 20 qırküyekte Belarus'tegi demonstranttardı qoldağan ıntımaqtastıq akciyaları ötti. Däl osınday akciya Franciya, Bel'giya qalalarında, Kiev, Sankt-Peterburgte ötken.

Jeksenbide narazılıq şeruleri Minskte ğana emes, Bobruysk, Grodno, Mogilev, Soligorsk, Lida, Mozır, Gomel', Vitebsk qalalarında ötti. Barlıq jerde qwqıq qorğau organdarı narazılıq bildiruşilerdiñ wstaluına kedergi jasauğa tırıstı. Belarus' jurnalister qauımdastığınıñ habarlauınşa, Mogilevte jurnalister – Belsat telearnasınıñ eki qızmetkeri wstalğan.

Breste qwqıq qorğau organdarınıñ qızmetkerleri narazılıq bildiruşilerge qarsı köz jasauratatın gaz qoldanıp, äuege oq atqan. Mwnı Belarus' İİM baspasöz hatşısı Ol'ga Çemodanova rastadı.

Jalpı osığan deyin el boyınşa 130-dan astam adam wstalğan. Atap aytqanda, Minskidegi oppoziciya şeruinde 83 adam, onıñ işinde prezidenttikke eks-kandidat Svetlana Tihanovskayanıñ senimdi ökili – Oleg Moiseev wstaldı.

Minsktegi "Ädilet marşı". Foto: VVS

Eske salsaq..

9 tamızda Belarus'te prezident saylauı ötti. Ortalıq saylau komissiyası qazirgi memleket basşısı Aleksandr Lukaşenko 80,10% dauıspen jeñiske jetkenin jariyaladı. Onıñ bastı bäsekelesi, oppoziciya atınan qatısqan Svetlana Tihanovskaya 10,12% dauısqa ie boldı.

Tihanovskaya saylau qorıtındısı boyınşa Ortalıq saylau komissiyasına şağım tüsirdi. Ekzit-poldıñ nätijeleri 9 tamız keşke jariyalanğannan keyin Minsktiñ ortalığında jäne respublikanıñ keybir basqa qalalarında jappay narazılıq bastaldı. Şeruge şıqqandardı qwqıq qorğau organdarınıñ qızmetkerleri soqqığa jığıp, köz jasauratatın gaz qoldanğan.

Eldegi ahualdan keyin Europalıq odaq pen AQŞ Belarus'ke sankciya engizu mäselesin qarastırıp jatır. Sankciya 21 qırküyekte küşine enui tiis. Resmi ökilder sankciya tizimin keñeytuge bolatının ayttı. Sankciya maqsatı – Belarus' biligi men oppozciyası arasındağı kelissözderdi bastau.

"The Qazaq Times"