كەشە سيريا – بۇگىن ليۆيا: كىمگە نە كەرەك؟

پاندەميا كوپتەگەن ەلدەرگە اسەر ەتكەنىمەن، ليۆياداعى اتىس-شابىستى توقتاتا المادى. ەلدە قازىر ەكى بيلىك ءومىر ءسۇرىپ جاتىر جانە سول ەكى بيلىكتىڭ دە ارتىندا الەمدىك، ايماقتىق دەرجاۆالار تۇر. ءسۇريا جەرىندە قاراما-قايشى كۇشتەردى قولداپ جاعا جىرتىسقان تۇرىك پەن ورىس بيلىگى ەندى سولتۇستىك افريكادا كەزدەسىپ وتىر. تۇركيا بۇۇ رەسمي ۇكىمەت رەتىندە مويىنداعان ليۆيا ۇلتتىق بىرلىگىن قولداسا، رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تارابىندا.

ليۆيادا 2011 جىلدان بەرى تىنىشتىق ورناعان ەمەس. نەگە ەكەنى كوپكە ايان، رەۆوليۋتسياشىلدار باتىستىڭ كوزىنە شىققان سۇيەلدەي بولعان كاددافيدى بيلىكتەن قۇلاتتى. ۇزاق جىل ليۆيانىڭ "جارتى قۇدايىنا" اينالعان كاددافي ءوز حالقىنان شىققان ەسەرلەردىڭ قولىندا قازا تاپتى. سودان باستاپ ليۆيا شەت مەملەكەتتەردىڭ شىلاۋىنداعى ءتۇرلى توپتاردىڭ قىرقىس الاڭىنا اينالدى. بۇل تۋراسىندا بۇدان ارتىق ءسوز شىعىنداۋدىڭ قاجەتى جوق.

ال، قازىر ليۆيا فايەز سارراج باسقارىپ تۇرعان ليۆيا ۇلتتىق ءبىرلى مەن ۇلتتىق ارميا قولباسشىسى حاليف حافتار باسقارعان قارۋلى كۇشتەردىڭ تالاسىندا تۇر. فايەز سارراجدىڭ بيلىگىن بۇۇ رەسمي ۇكىمەت رەتىندە مويىندايدى، تۇركيا مەن كاتار قولدايدى، ەۋروپا وداعى دا رەسمي بيلىك رەتىندە تانيدى. ال، حاليف حافتاردىڭ قارۋلى كۇشتەرىن رەسەي قولداپ تۇرعانى ايتىلادى، بىراق رەسەي ەكى بيلىكپەن تەڭ مامىلە جاساپ تۇرمىز دەپ جالتارادى. رەسەي عانا ەمەس، بىلتىر قىس ىشىندە ەل ورتالىق قالاسىنا شابۋىل جاساعان حايتاردىڭ كۇشتەرىن بىرىككەن اراب امىرلىگى، مىسىر، يوردانيا جانە ەو مۇشەسى بولا تۇرا فرانتسيادا قولدايدى.

سارراج تۇركيانىڭ ۇشقىشسىز ۇشۋ قۇرىلعىلارىن پايدالانسا، حافتار كۇشتەرىنىڭ دروندارى – «Made in China». ارينە، بۇل دا نازار اۋدارارلىق ءتۇيىن. ليۆيا ۇلتتىق بىرلىگىنە كاتار مەن تۇركيا اسكەري قارۋ-جاراققا قوسا ەكونوميكالىق جاردەم بەرىپ جاتسا، حافتار كۇشتەرى اراب مونارحياسىنىڭ اقشاسىنا رەسەيلىك قارۋلاردى پايدالانىپ وتىر. ەڭ قىزىعى، ولارعا جەتكىزىلگەن قارۋلارعا قازاقستاندا تىركەلگەن كومپانيالاردىڭ دا قاتىسى بار.

سارراج انكاراعا ساپارلاي بارعان. فوتو: BBC.

مىنە وسى تاراپتار ليۆيا تاعدىرىن ليۆيادا ەمەس، ونىڭ شەكاراسىنان تىس جەرلەردە شەشىپ جاتىر. وتكەن اپتادا ەكى تاراپتىڭ باسشىلارى دا ليۆيادان شىعىپ كەتتى، تاراپتار اراسىندا وق اتىسپاۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ باستالعانى جايىندا مالىمەتتەر بار. فايەز سارراج تۇركيا استاناسىنا ساپارلاي بارعان، ال ورىنباسارىن ماسكەۋگە اتتاندىرعان. ال، حافتاردىڭ مىسىردا جۇرگەنى تۋرالى BBC مەن Reuters حابارلاعان.

كەلىسسوز باستالۋدان بۇرىن تريپوليدەگى حالىقارالىق اۋەجاي سارراج كۇشتەرىنىڭ قولىنا وتكەن بولاتىن. بۇل اۋەجاي ءۇشىن تالاستىڭ ءوزى 14 ايعا سوزىلعانىن ايتا كەتەيىك.

كىمگە نە كەرەك؟

ليۆياداعى جانجالعا ارالاسىپ جاتقان تاراپتاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءوز كوزدەگەنى بار. ءبىرى بايلىقتى، ءبىرى بيلىكتى دەگەندەي ءتۇرلى ماقساتپەن تۇمسىعىن سۇعىپ وتىر. قىسقاشا ايتقاندا بىلاي:

تۇركيا ءۇشىن – ليۆياداعى ىقپالىن ارتتىرىپ، جەر ورتا تەڭىزىنىڭ اۋقىمدى ايماعىن باقىلاۋىنا العىسى كەلەدى. ليۆياداعى مۇنايدان دا دامەسى بار.

رەسەي ءۇشىن – ماسكەۋ ءۇشىن مايداننىڭ وزىنەن الىس بولعانى جاقسى، سولتۇستىك افريكاداعى ىقپالىن بەكەمدەپ العىسى كەلەدى. كەرەك بولسا ءوزى قولداعان كۇشتەردى بيلىككە الكەلىپ، سول ارقىلى رەسەي قارۋلارىن ليۆياعا ورناتۋدى كوزدەيدى. ەگەر ماسكەۋدىڭ بۇل دەگەنى ىسكە اسسا ەۋروپا مەن ناتو ءۇشىن، ءتىپتى، اقش ءۇشىن دە جۇرەكتەن قادالعان قانجار بولادى. رەسەيدىڭ جەر ورتا تەڭىزى ايماعىنا ىقپالى اسىپ كەتسە، قازىرگى تەڭگەرىم وزگەرىپ سالا بەرۋى دە بەك مۇمكىن. مۇنايدان دا دامەسى بار.

مىسىر مەن ءباا – ولارعا ليۆيادا وزدەرى ءۇشىن قاۋىپتى «مۇسىلمان باۋىرلاستار» ءدىني-ساياسي قوزعالىسىنىڭ (كوپ ەلدە تىيىم سالىنعان ۇيىم) كۇش الىپ كەتۋىنەن قورقادى. تاعى ءبىر ەسەپتە بىلىققا تولى اراب الەمىندە ىرىقتى بولا تۇسكىسى كەلەدى. وزدەرى بۇلعاعان ءىستى ەندى بىرەۋگە بەرە قويعىسى جوق. مۇنايدان دا دامەسى بار.

فرانتسيا – ليۆياداعى فرانتسيانىڭ ىقپالى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەسكى وتارىندا بولىپ جاتقان دۇنيەلەردەن بەيتاراپ قالا المايدى. مۇنايدان دا دامەسى بار.

اقش – قازىرگى ليۆيادا اقش-تىڭ پوزيتسياسى سالماقتى بولمايتىنداي كورىنەدى. بىراق، ۋاشينگتوننىڭ ءتۇرلى تاراپتار اراسىندا كىمنىڭ ارتىنا جاسىرىنىپ تۇرعانىن ءبىلۋ قيىن. انىق ويىنشى سول بولۋى دا مۇمكىن، انىق كەسىمى جوق، تەك وسىنداي بولجامدار جاساۋعا بولادى. سەبەبى، اقش-تىڭ افريكاداعى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وكىلى گەنەرال حەدفيلدتىڭ BBC-گە بەرگەن سۇحباتىنا قاراساق، رەسەيدىڭ بارلىق قيمىلىن الدىن الا بولجاپ وتىرعانىن كورەمىز. بۇنداي تاراپ ليۆيا جەرىندە ءۇنسىز قالۋى مۇمكىن ەمەس، بۇرىنعى جاساعان بىلىقتارى ءۇشىن «ۇيالىپ» كەرى شەگىنۋ امەريكالىق ساياساتتا جوق. مۇنايدان دا دامەسى بار.

بۇل ايتىلعانداردان وزگە دە ءۇرلى مۇددە، ءتۇرلى ماقساتتى كوزدەگەن تاراپتار ليۆيا ىسىنە ارالاسىپ وتىر.

كەشە ءسۇريا، بۇگىن ليۆيا

ليۆياداعى سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋى جانە ەل ىشىندەگى قوس بيلىكتىڭ ارەكەتى كەشەگى ءسۇريا جۇرتىن ەسكە سالادى. وندا دا قاراما-قايشى ەكى بيلىك جانە سولاردىڭ قولداعان ءتۇرلى كۇشتەر.

سوعان قاراماستان ايىرماشىلىقتارى دا كوپ.

بىرىنشىدەن، ليۆيا جانجال كوپ جىل بيلىك قۇرعان رەجيممەن قارۋلى وپپوزيتسيا اراسىنداعى ۇرىس ەمەس. قازىر ەكىگە بولىنگەن بيلىك بۇدان بۇرىن رەۆوليۋتسيانى بىرگە جۇزەگە اسىرعان ەدى.

ەكىنشىدەن، ليۆياداعى مۇناي قورلارىن باقىلاۋعا دەگەن تالاس باسىمىراق.

ۇشىنشىدەن، ليۆياداعى جانجالعا ءدىني قايشىلىقتىڭ ماڭىزى جوق.

كەزىندە اراب ەلدەرىنىڭ وتىرىسىندا كاددافي يراك ليدەرى ساددام حۋسەيننىڭ ولىمىنە بارلىق اراب ەلدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار ەكەنىن، حۋسەيىننىڭ ورنىندا كەلەسىدە وسى وتىرعانداردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتكەن. سول كەزدە جاپ-جاس ديكتاتور باشار اسساد ەزۋىنەن سۋى اققانشا كۇلىپ ەدى. كاددافي ءولىپ، 4 جىلدان كەيىن باشار اساد تا ءولىم اۋزىنا جىقىن تۇردى.

كاددافيدەن كەيىن

ەلدەگى رەۆوليۋتسياشىلدار كاددافي كەتىسىمەن «باقىتتى ءومىر سۇرەتىندەرىنە» سەنگەن. الايدا، ولاي بولعان جوق. ولاردى بۇل قيالعا سەندىرگەندەردىڭ كىم ەكەنى بەلگىلى. 2011 جىلى ولار وزدەرىنىڭ رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن ايتىپ ماقتانىپ جاتقان. ناتو كواليتسياسى، ەۋروپا وداعى جانە اراب ليگاسى كاددافي قۇلاعاننان كەيىن ءوز ميسسيالارى اياقتالدى دەپ ەسەپتەدى. 2014 جىلى ەلدە ازاماتتىق سوعىس ءورشىدى، كاددافيمەن بىرگە ليۆيادا ۇكىمەتتىك اپپارات تا جوق بولدى. ناتيجەسىندە، ليۆيا ايماقتارعا بولىنگەن جانجال-سوعىستىڭ، ەۋروپا بوسقىنداردىڭ ورتاسىندا قالدى. ءبىز بۇنىمەن ديكتاتور رەجيمدى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك دەمەيمىز، تەك باتىس-شىعىستىڭ ويىنشىلاردىڭ ليۆيادا نە جاساعانىن ءوز تۇرعىمىزدا اشىق سىناۋعا، وي قورىتۋعا ءتيىسپىز.

“The Qazaq Times”