Keşe Siriya – bügin Liviya: Kimge ne kerek?

Pandemiya köptegen elderge äser etkenimen, Liviyadağı atıs-şabıstı toqtata almadı. Elde qazir eki bilik ömir sürip jatır jäne sol eki biliktiñ de artında älemdik, aymaqtıq derjavalar twr. Süriya jerinde qarama-qayşı küşterdi qoldap jağa jırtısqan türik pen orıs biligi endi Soltüstik Afrikada kezdesip otır. Türkiya BWW resmi ükimet retinde moyındağan Liviya Wlttıq birligin qoldasa, Resey qarulı küşteriniñ tarabında.

Liviyada 2011 jıldan beri tınıştıq ornağan emes. Nege ekeni köpke ayan, revolyuciyaşıldar Batıstıñ közine şıqqan süyeldey bolğan Kaddafidi bilikten qwlattı. Wzaq jıl Liviyanıñ "jartı qwdayına" aynalğan Kaddafi öz halqınan şıqqan eserlerdiñ qolında qaza taptı. Sodan bastap Liviya şet memleketterdiñ şılauındağı türli toptardıñ qırqıs alañına aynaldı. Bwl turasında bwdan artıq söz şığındaudıñ qajeti joq.

Al, qazir Liviya Fayez Sarraj basqarıp twrğan Liviya Wlttıq birli men wlttıq armiya qolbasşısı Halif Haftar basqarğan qarulı küşterdiñ talasında twr. Fayez Sarrajdıñ biligin BWW resmi ükimet retinde moyındaydı, Türkiya men Katar qoldaydı, Europa odağı da resmi bilik retinde tanidı. Al, Halif Haftardıñ qarulı küşterin Resey qoldap twrğanı aytıladı, biraq Resey eki bilikpen teñ mämile jasap twrmız dep jaltaradı. Resey ğana emes, bıltır qıs işinde el ortalıq qalasına şabuıl jasağan Haytardıñ küşterin Birikken Arab Ämirligi, Mısır, Iordaniya jäne EO müşesi bola twra Franciyada qoldaydı.

Sarraj Türkiyanıñ wşqışsız wşu qwrılğıların paydalansa, Haftar küşteriniñ drondarı – «Made in China». Ärine, bwl da nazar audararlıq tüyin. Liviya Wlttıq birligine Katar men Türkiya äskeri qaru-jaraqqa qosa ekonomikalıq järdem berip jatsa, Haftar küşteri Arab monarhiyasınıñ aqşasına reseylik qarulardı paydalanıp otır. Eñ qızığı, olarğa jetkizilgen qarularğa Qazaqstanda tirkelgen kompaniyalardıñ da qatısı bar.

Sarraj Ankarağa saparlay barğan. Foto: BBC.

Mine osı taraptar Liviya tağdırın Liviyada emes, onıñ şekarasınan tıs jerlerde şeşip jatır. Ötken aptada eki taraptıñ basşıları da Liviyadan şığıp ketti, taraptar arasında oq atıspau turalı kelissözderdiñ bastalğanı jayında mälimetter bar. Fayez Sarraj Türkiya astanasına saparlay barğan, al orınbasarın Mäskeuge attandırğan. Al, Haftardıñ Mısırda jürgeni turalı BBC men Reuters habarlağan.

Kelissöz bastaludan bwrın Tripolidegi halıqaralıq äuejay Sarraj küşteriniñ qolına ötken bolatın. Bwl äuejay üşin talastıñ özi 14 ayğa sozılğanın ayta keteyik.

Kimge ne kerek?

Liviyadağı janjalğa aralasıp jatqan taraptardıñ bäriniñ de öz közdegeni bar. Biri baylıqtı, biri bilikti degendey türli maqsatpen twmsığın swğıp otır. Qısqaşa aytqanda bılay:

Türkiya üşin – Liviyadağı ıqpalın arttırıp, Jer Orta teñiziniñ auqımdı aymağın baqılauına alğısı keledi. Liviyadağı mwnaydan da dämesi bar.

Resey üşin – Mäskeu üşin maydannıñ özinen alıs bolğanı jaqsı, Soltüstik Afrikadağı ıqpalın bekemdep alğısı keledi. Kerek bolsa özi qoldağan küşterdi bilikke älkelip, sol arqılı Resey qaruların Liviyağa ornatudı közdeydi. Eger Mäskeudiñ bwl degeni iske assa Europa men NATO üşin, tipti, AQŞ üşin de jürekten qadalğan qanjar boladı. Reseydiñ Jer Orta teñizi aymağına ıqpalı asıp ketse, qazirgi teñgerim özgerip sala berui de bek mümkin. Mwnaydan da dämesi bar.

Mısır men BAÄ – olarğa Liviyada özderi üşin qauipti «Mwsılman bauırlastar» dini-sayasi qozğalısınıñ (köp elde tıyım salınğan wyım) küş alıp ketuinen qorqadı. Tağı bir esepte bılıqqa tolı arab äleminde ırıqtı bola tüskisi keledi. Özderi bwlğağan isti endi bireuge bere qoyğısı joq. Mwnaydan da dämesi bar.

Franciya – Liviyadağı Franciyanıñ ıqpalı aytpasa da tüsinikti. Eski otarında bolıp jatqan dünielerden beytarap qala almaydı. Mwnaydan da dämesi bar.

AQŞ – qazirgi Liviyada AQŞ-tıñ poziciyası salmaqtı bolmaytınday körinedi. Biraq, Uaşingtonnıñ türli taraptar arasında kimniñ artına jasırınıp twrğanın bilu qiın. Anıq oyınşı sol boluı da mümkin, anıq kesimi joq, tek osınday boljamdar jasauğa boladı. Sebebi, AQŞ-tıñ Afrikadağı qarulı küşteriniñ ökili general Hedfildtıñ BBC-ge bergen swhbatına qarasaq, Reseydıñ barlıq qimılın aldın ala boljap otırğanın köremiz. Bwnday tarap Liviya jerinde ünsiz qaluı mümkin emes, bwrınğı jasağan bılıqtarı üşin «wyalıp» keri şeginu amerikalıq sayasatta joq. Mwnaydan da dämesi bar.

Bwl aytılğandardan özge de ürli müdde, türli maqsattı közdegen taraptar Liviya isine aralasıp otır.

Keşe Süriya, bügin Liviya

Liviyadağı sırtqı küşterdiñ aralasuı jäne el işindegi qos biliktiñ äreketi keşegi Süriya jwrtın eske saladı. Onda da qarama-qayşı eki bilik jäne solardıñ qoldağan türli küşter.

Soğan qaramastan ayırmaşılıqtarı da köp.

Birinşiden, Liviya janjal köp jıl bilik qwrğan rejimmen qarulı oppoziciya arasındağı wrıs emes. Qazir ekige bölingen bilik bwdan bwrın revolyuciyanı birge jüzege asırğan edi.

Ekinşiden, Liviyadağı mwnay qorların baqılauğa degen talas basımıraq.

Üşinşiden, Liviyadağı janjalğa dini qayşılıqtıñ mañızı joq.

Kezinde arab elderiniñ otırısında Kaddafi Irak lideri Saddam Huseynniñ ölimine barlıq Arab elderiniñ jauapkerşiligi bar ekenin, Huseyinniñ ornında keleside osı otırğandardıñ biri boluı mümkin dep eskertken. Sol kezde jap-jas diktator Başar Assad ezuinen suı aqqanşa külip edi. Kaddafi ölip, 4 jıldan keyin Başar Asad ta ölim auzına jıqın twrdı.

Kaddafiden keyin

Eldegi revolyuciyaşıldar Kaddafi ketisimen «baqıttı ömir süretinderine» sengen. Alayda, olay bolğan joq. Olardı bwl qiyalğa sendirgenderdiñ kim ekeni belgili. 2011 jılı olar özderiniñ revolyuciyasınıñ jeñiske jetkenin aytıp maqtanıp jatqan. NATO koaliciyası, Europa odağı jäne Arab ligası Kaddafi qwlağannan keyin öz missiyaları ayaqtaldı dep eseptedi. 2014 jılı elde azamattıq soğıs örşidi, Kaddafimen birge Liviyada ükimettik apparat ta joq boldı. Nätijesinde, Liviya aymaqtarğa bölingen janjal-soğıstıñ, Europa bosqındardıñ ortasında qaldı. Biz bwnımen diktator rejimdi qalpına keltiru kerek demeymiz, tek Batıs-Şığıstıñ oyınşılardıñ Liviyada ne jasağanın öz twrğımızda aşıq sınauğa, oy qorıtuğa tiispiz.

“The Qazaq Times”