رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن قارۋ-جاراق ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ سانى تەز ءوسىپ جاتقانى بايقالادى. بۇگىن، 20 جەلتوقسان رەسەي قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر فومين سوڭعى بەس جىل ىشىندە 39 ەلمەن قارۋ-جاراق ساۋداسىنىڭ كەلىسىمى جاسالعانىن راستادى. بۇلاردىڭ اراسىندا لاوس سەكىلدى وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ سانى باسىم، ولار سوڭعى بىرنەشە ون جىل ىشىندە تاپ مۇنداي كوپ مولشەردە ورىس قارۋلارىن ساتىپ الماعان ەدى. بۇل رەسەي قارۋ ساۋداسىنىڭ وڭتۇستىك–شىعىس ازياعا قاراي ويىسقانىن كورسەتكەندەي. رەسەي قارۋ-جاراق ساۋدا مولشەرىنىڭ قارقىندى ءوسۋى ارينە ءبىرىنشى كەزەكتە ناتو-نى الاڭداتارى ءسوزسىز.

وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى ورىس قارۋلارى 

ساراپشىلار وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى لاوس، ۆەتنام سەكىلدى ەلدەردىڭ كەڭەس وداعى تۇسىندا ماسكەۋمەن بولعان تىعىز قارىم قاتىناسىن ەسكەرگەن ءجون دەپ سانايدى. قازىر رەسەيدىڭ اتالعان ايماقتاعى قادامىنا نازار اۋدارساق، قارۋ ساۋداسىن العا تارتا وتىرىپ، ونى سول ەلدەردىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارىنا ينۆەستيتسيا سالۋمەن ايىرباس رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانىن كورەمىز. ايتالىق، لاوس، كامبودجا، ۆەتنام جانە تايلاند سەكىلدى وڭىردەگى بىرقاتار ەلدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى پورتتارىن، ساۋدا ارنالارىنا دەگەن ىقپالىن كەڭەيتۋدى كوزدەيدى. ال، قارۋ-جاراق ساتۋ سول باعىتتاعى قادامىنىڭ تەك ءبىر عانا سالاسى.

رەسەي وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىمەن اسكەري ىنتىماقتاستىقتى ارتتىردى. فوتو: Nikkei Asian Review

رەسەيدىڭ بۇل قادامىنان نەنى بايقاۋعا بولادى؟ نەمەسە، رەسەي ءۇشىن شەكارالىق جاقىنعى جوق وسى ايماقتاعى بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ نەگە كەرەك بولدى؟ بۇنىڭ جاۋابى ءبىز ويلاعاننان تەرەڭدە جاتسا كەرەك. اۋەلى ءبىز وسى ايماقتاعى ەلدەردىڭ اقپارات قۇرالدارى جانە حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى ساراپشىلارىنىڭ نە دەيتىنىنە قاراپ كورەلىك:

بۇل تۋرالى گونكونگتاعى قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەس بەرۋشى كومپانيا A2 Global Risk ساراپشىسى گەۆين گرينۆۋدتىڭ اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن پىكىرىندە: «ماسكەۋدىڭ نىساناسىندا بيزنەس مۇددەلەرىنەن تىس قارسىلاستارىنىڭ ايماقتاعى ارەكەتىن توقتاتۋ سىندى قوس باعىت بار. ياعني، وسى ايماقتاعى اقش نەمەسە ەۋروپانىڭ ستراتەگياسىنا كەدەرگى كەلتىرسە بولدى، رەسەيدىڭ كوزدەگەنى ورىندالدى دەگەن ءسوز»، – دەيدى.

مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 2000 جىلدان بەرى قاراي، رەسەيدىڭ اتالعان ايماققا ساتقان قارۋ-جاراعى جالپى قارۋ ساۋداسىنىڭ تورتتەن ءبىر بولەگىن يەلەپ كەلگەن. ال، ستوكگولم حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ نە قاراساق، ماسكەۋ 2010-2017 جىلدار ارالىعىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا 6,6 ميلليارد دوللار قارۋ ساتقان. دەمەك، وسى ايماقتاعى اقش پەن قىتايدىڭ قارۋ ساۋداسىن قوسقاندا رەسەيگە تەڭ بولادى. اتالعان ينستيتۋتتىڭ كورسەتكەن مالىمەتى بويىنشا، 2014-2018 جىلدار اراسىندا ازيا مەن تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى قارۋ-جاراق ساۋداسىنىڭ 60 پايىزى رەسەيگە تاۋەلدى ەكەن.

داۋلى ايماقتاعى ويىن قىزۋ جۇرۋدە. فوتو: Lowy Institute
.

بىراق، ءۇندىستان قاتارلى ەلدەردە رەسەي قارۋلارىنىڭ ساۋداسى جىل سايىن تومەندەپ بارا جاتقانىن دا ەسكەرۋ كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا ءۇندىستان، مالايزيا قاتارلى ەلدەرگە ساتىلعان رەسەي قارۋلارىنىڭ زامانى ءوتىپ، پايدالانۋعا جاراماي جاتىر. ولاردىڭ ورنىن ەندى امەريكالىق نەمەسە ەۋروپالىق قورعانىس تەحنيكالارى باسۋى مۇمكىن. ايتالىق، 1995 جىلى مالايزيا ساتىپ العان ميگ-29 جانە سۋ-30 جويعىش ۇشاقتارىنىڭ قىزمەت مەرزىمى اياقتالۋعا جاقىن. ساراپشىلار، مالايزيا ەندىگى جەردە ەسكىرگەن اسكەري تەحنيكالاردىڭ ورنىن رەسەي تەحنيكالارىمەن جاڭارتۋى ەكىتالاي دەپ سانايدى.

رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى اسكەري باسىمدىعى

رەسەيدىڭ قارۋ-جاراق ساۋداسىنىڭ كولەمىن اقش-پەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ۇندىستانعا ساتاتىن اسكەري تەحنيكالارىنىڭ ازايۋى دا بۇل الشاقتىقتى ۇلعايتتى. سۇيتە تۇرا رەسەي وڭتۇستىك شىعىس ازيادا ءوز باسىمدىعىن الدى. «نە ءۇشىن وسى ايماقتا رەسەيلىك قارۋ-جاراق ءوتىمدى؟» دەگەن سۇراققا ءار قىرىنان جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ەڭ نەگىزگى سەبەپ تايۋان ساراپشىلارى كورسەتكەندەي وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى داۋ-داماي جانە وعان قاتىسى بار ەلدەر اراسىنداعى باسەكە، سونداي-اق، ماڭىزدى سۋ جولدارىنداعى لاڭكەستىك وسى ايماقتاعى ورىس قارۋلارىنا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرعان.

رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى ءداستۇرلى سەرىكتەرى قىتاي جانە ۇندىستانمەن قورعانىس ىنتىماقتاستىعىمىز دامىپ كەلەدى دەپ كورسەتەدى. بۇدان تىس ميانما، كامبودجا، ۆەتنام جانە لاوسپەن اسكەري ىنتىماقتاستىعىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. بۇل ايتقانىنىڭ جانى بار، رەسەي ءالى كۇنگە دەيىن ۆەتنامنىڭ ەڭ ءىرى قارۋ-جاراق جەتكىزۋشىسى سانالادى. ۆەتنام پايدالاناتىن قارۋ-جاراقتىڭ 60 پايىزى رەسەيدەن، ونىڭ ىشىندە سۇڭگۋىر قايىقتار دا بار. رەسەي سونىمەن قاتار فيليپپيندە قارۋ-جاراق ساتۋ مۇمكىندىكتەرىن بەلسەندى قاراستىرىپ كەلەدى جانە مالايزيا، يندونەزيا جانە ميانماعا قارۋ-جاراق ساتۋى دا قارقىن الۋدا. بۇلاردىڭ قاتارىندا لاوس رەسەي اسكەري تەحنيكالارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن قارجىنى جىل سايىن كوبەيتىپ كەلەدى.

وسى ايماقتا لاوس قىتاي ءۇشىن اسا جوعارى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە، ول قىتاي مەن وڭتۇستىك شىعىس ازيا اراسىندا بۋفەرلىك ايماق ءرولىن اتقارادى. رەسەي قارۋ-جاراق ساتۋمەن قاتار بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋدى دا ىنتىماقتاستىق باعىتى رەتىندە جانداندىرا ءتۇستى. بىلتىر لاوس پەن رەسەي العاش رەت بىرلەسكەن وقۋ-جاتتىعۋىن وتكىزدى. لاوس رەسەي اسكەري بايلانىسىن بۇدان دا جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزۋگە تىرىسىپ وتىر. اسكەري ماماندارىن دا رەسەيدەن وقىتۋدى قولعا العان.

وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى ورىس اسكەري تەحنيكالارى. فوتو:: KyivPost. 2018 (East-2018) military drills at Tsugol training ground not far from the borders with China and Mongolia in Siberia, on September 13, 2018. (Photo by MLADEN ANTONOV / AFP)

ءتۇيىن

رەسەيدىڭ قارۋ-جاراق ساۋدا كولەمىنىڭ كەڭەيۋى 6 جىل بۇرىنعى قىرىم اننەكسياسىمەن تىعىز قاتىستى. باتىستىڭ سانكتسياسى ورىس ءرۋبلىنىڭ باعاسىن قۇلدىراتىپ، ناتيجەسىندە ءۇش جىلدىق داعدارىسقا ۇرىندى. بىلاي تاراتۋعا بولادى، باتىس سانكتسياسىنان امان قالۋ ءۇشىن رەسەي ىشكى نارىقتى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋگە تالپىنىپ كوردى. بىراق بۇل ارەكەت ءساتسىز بولدى جانە ولار ەكسپورتتى كەڭەيتۋگە ءماجبۇر بولدى. رەسەي ەكسپورتىنىڭ تابىستى ءبىر سالاسى – اسكەري تەحنيكاسى ەكەنى بەلگىلى.

ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى مىناداي ماسەلەگە تاپ بولدى – اقش-تىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق قارۋ ساتىپ الۋىنا شەكتەۋ قويدى. بۇل قارۋ ساتۋدى ادام قۇقىعى ماسەلەسىمەن بايلانىستىردى. رەسەي بولسا جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر ۇسىنادى، مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن نەسيە بارتەرلىك ساۋدا، قوسىمشا بولشەكتەرمەن قىزمەتتەر ۇسىندى جانە قوسىمشا شارتسىز بەردى. وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى ءۇشىن امەريكالىق جوعارى تەحنولوگيالىق قارۋ-جاراقتاردى ساتىپ الۋ قيىنعا سوعادى. سەبەبى، امەريكالى تەحنيكانىڭ قۇنى الدە قايدا قىمبات جانە قوسىمشا شارتتارى كوپ. سوندىقتان، بالامالى تۇردە رەسەي قارۋلارى بۇل ايماق ەلدەرى ءۇشىن وڭتايلى تاڭداۋ.

ماسكەۋ اقش سانكتسياسىنان تۋىندايتىن وقشاۋلانۋ قاۋپىنە قارسى تۇرۋعا تىرىسادى. وسى ماقساتتا ءوزىنىڭ تاريحي سەرىكتەستەرى لاوس، ۆەتنام سىندى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى ساقتاۋعا تالپىنادى. ولاردى وسى ايماقتاعى ەلدەرمەن بايلانىس ورناتۋداعى كوپىر رەتىندە پايدالانعىسى كەلەدى.

بىزگە بەيمالىم جاتقان «رەسەي-قىتاي وداعى»

رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى ارەكەتتەرىنىڭ جاندانا تۇسكەنىن بايقاپ، وسى ماسەلەنى جىپشەلەي زەرتتەگەنىمىزدە، بىزگە بەيمالىم بولعان بىرقاتار ماسەلەلەردىڭ بەتى اشىلدى. سونىڭ ءبىرى – ءالسىز كورىنگەنىمەن استىرتىن جىمداسقان رەسەي-قىتاي وداعى. رەسەيدىڭ ءبىز اتاعان ايماقتا قارۋ ساۋداسىنىڭ كۇشەيۋى ونىڭ وسى ايماقتاعى «قايتا وركەندەۋ كەزەڭى» دەيتىن بولساق (كەڭەس وداعىنان كەيىن), بۇل كەزەڭ ءالى دە جاس كۇيىندە دارمەنسىز كورىنەدى. بىراق، ۇلكەن گەوساياسي جاعدايلار تۇرعىسىنان قاراعاندا بۇل ارادا رەسەي-قىتاي وداعىنىڭ بوي كوتەرگەنىن بايقايمىز.

قازىرگى كەزدە قىتاي مەن رەسەيدىڭ وداعى تۋرالى سىنعا الارلىق ەشتەڭە بايقالمايدى. بىراق، سونىڭ ءوزى كۇماندى. قىتاي مەن رەسەي اقش-تىڭ قارۋ-جاراق ساتۋ شارتتارىنا نارازى كەيبىر نارىقتاردىڭ ورنىن يەلەنۋگە بىرلەسە كىرىسكەنى ءسوزسسىز. بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە قىتاي مەن رەسەيدىڭ ىنتىماقتاستىعىنا الىپ كەلەدى.

رەسەي جانە قىتاي باسشىلارى. فوتو: AsiaNews.

داۋلى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندە قىتاي اقش-تىڭ استىرتىن ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى اسكەري ىقپالىنىڭ ارتا تۇسۋىنە مۇددەلى. دەمەك، وڭىردە قىتاي مەن رەسەي جانە اقش اراسىندا «بىرگە قارسى ەكى» تالاسى ءجۇرىپ جاتىر. ءسوز سوڭىن اۋستراليالىق اسكەري مامانعا بەرەيىك، اۆستراليانىڭ مەلبۋرن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Asialink عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا كەڭەسشىسى دون گرينلەس سۇحباتىندا: «ەگەر «شىعىس مەن باتىس ليدەرلەرى» اراسىندا تالاس-تارتىس تۋىلسا، بۇل ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن وتە قاۋىپتى بولادى. شاعىن جانە ورتا دەڭگەيدەگى ەلدەر ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى مۇددە قايشىلىعىنان باستى زارداپ شەگۋشىگە اينالادى»، – دەيدى.

“The Qazaq Times”