Reseydiñ şeteldermen qaru-jaraq sauda kelisimderiniñ sanı tez ösip jatqanı bayqaladı. Bügin, 20 jeltoqsan Resey qorğanıs ministriniñ orınbasarı Aleksandr Fomin soñğı bes jıl işinde 39 elmen qaru-jaraq saudasınıñ kelisimi jasalğanın rastadı. Bwlardıñ arasında Laos sekildi Oñtüstik Şığıs Aziya elderiniñ sanı basım, olar soñğı birneşe on jıl işinde tap mwnday köp mölşerde orıs qaruların satıp almağan edi. Bwl Resey qaru saudasınıñ Oñtüstik–Şığıs Aziyağa qaray oyısqanın körsetkendey. Resey qaru-jaraq sauda mölşeriniñ qarqındı ösui ärine birinşi kezekte NATO-nı alañdatarı sözsiz.

Oñtüstik Şığıs Aziyadağı orıs qaruları 

Sarapşılar Oñtüstik Şığıs Aziyadağı Laos, V'etnam sekildi elderdiñ Keñes odağı twsında Mäskeumen bolğan tığız qarım qatınasın eskergen jön dep sanaydı. Qazir Reseydiñ atalğan aymaqtağı qadamına nazar audarsaq, qaru saudasın alğa tarta otırıp, onı sol elderdiñ infraqwrılımdıq jobalarına investiciya salumen ayırbas retinde paydalanıp otırğanın köremiz. Aytalıq, Laos, Kambodja, V'etnam jäne Tayland sekildi öñirdegi birqatar eldiñ teñiz jağalauındağı porttarın, sauda arnalarına degen ıqpalın keñeytudi közdeydi. Al, qaru-jaraq satu sol bağıttağı qadamınıñ tek bir ğana salası.

Resey Oñtüstik Şığıs Aziya elderimen äskeri ıntımaqtastıqtı arttırdı. Foto: Nikkei Asian Review

Reseydiñ bwl qadamınan neni bayqauğa boladı? Nemese, Resey üşin şekaralıq jaqınğı joq osı aymaqtağı belsendiligin arttıru nege kerek boldı? Bwnıñ jauabı biz oylağannan tereñde jatsa kerek. Äueli biz osı aymaqtağı elderdiñ aqparat qwraldarı jäne halıqaralıq ister jönindegi sarapşılarınıñ ne deytinine qarap körelik:

Bwl turalı Gonkongtağı qauipsizdik jönindegi keñes beruşi kompaniya A2 Global Risk sarapşısı Gevin Grinvudtıñ aqparat qwraldarına bergen pikirinde: «Mäskeudiñ nısanasında biznes müddelerinen tıs qarsılastarınıñ aymaqtağı äreketin toqtatu sındı qos bağıt bar. YAğni, osı aymaqtağı AQŞ nemese Europanıñ strategiyasına kedergi keltirse boldı, Reseydiñ közdegeni orındaldı degen söz», – deydi.

Mälimetterge qarağanda, 2000 jıldan beri qaray, Reseydiñ atalğan aymaqqa satqan qaru-jarağı jalpı qaru saudasınıñ törtten bir bölegin ielep kelgen. Al, Stokgol'm halıqaralıq beybitşilikti zertteu institutınıñ ne qarasaq, Mäskeu 2010-2017 jıldar aralığında Oñtüstik-Şığıs Aziyağa 6,6 milliard dollar qaru satqan. Demek, osı aymaqtağı AQŞ pen Qıtaydıñ qaru saudasın qosqanda Reseyge teñ boladı. Atalğan instituttıñ körsetken mälimeti boyınşa, 2014-2018 jıldar arasında Aziya men Tınıq mwhit aymağındağı qaru-jaraq saudasınıñ 60 payızı Reseyge täueldi eken.

Daulı aymaqtağı oyın qızu jürude. Foto: Lowy Institute
.

Biraq, Ündistan qatarlı elderde Resey qarularınıñ saudası jıl sayın tömendep bara jatqanın da eskeru kerek. Ötken ğasırdıñ 90-şı jıldarında Ündistan, Malayziya qatarlı elderge satılğan Resey qarularınıñ zamanı ötip, paydalanuğa jaramay jatır. Olardıñ ornın endi amerikalıq nemese europalıq qorğanıs tehnikaları basuı mümkin. Aytalıq, 1995 jılı Malayziya satıp alğan MiG-29 jäne Su-30 joyğış wşaqtarınıñ qızmet merzimi ayaqtaluğa jaqın. Sarapşılar, Malayziya endigi jerde eskirgen äskeri tehnikalardıñ ornın Resey tehnikalarımen jañartuı ekitalay dep sanaydı.

Reseydiñ Oñtüstik Şığıs Aziyadağı äskeri basımdığı

Reseydiñ qaru-jaraq saudasınıñ kölemin AQŞ-pen salıstıruğa kelmeydi. Ündistanğa satatın äskeri tehnikalarınıñ azayuı da bwl alşaqtıqtı wlğayttı. Süyte twra Resey Oñtüstik Şığıs Aziyada öz basımdığın aldı. «Ne üşin osı aymaqta reseylik qaru-jaraq ötimdi?» degen swraqqa är qırınan jauap beruge boladı. Eñ negizgi sebep Tayuan sarapşıları körsetkendey Oñtüstik qıtay teñizindegi dau-damay jäne oğan qatısı bar elder arasındağı bäseke, sonday-aq, mañızdı su joldarındağı lañkestik osı aymaqtağı orıs qarularına degen swranıstı arttırğan.

Resey Qorğanıs ministrliginiñ lauazımdı twlğaları dästürli serikteri Qıtay jäne Ündistanmen qorğanıs ıntımaqtastığımız damıp keledi dep körsetedi. Bwdan tıs M'yanma, Kambodja, V'etnam jäne Laospen äskeri ıntımaqtastığınıñ artıp kele jatqanın aytadı. Bwl aytqanınıñ janı bar, Resey äli künge deyin V'etnamnıñ eñ iri qaru-jaraq jetkizuşisi sanaladı. V'etnam paydalanatın qaru-jaraqtıñ 60 payızı Reseyden, onıñ işinde süñguir qayıqtar da bar. Resey sonımen qatar Filippinde qaru-jaraq satu mümkindikterin belsendi qarastırıp keledi jäne Malayziya, Indoneziya jäne M'yanmağa qaru-jaraq satuı da qarqın aluda. Bwlardıñ qatarında Laos Resey äskeri tehnikaların satıp alu üşin qarjını jıl sayın köbeytip keledi.

Osı aymaqta Laos Qıtay üşin asa joğarı strategiyalıq mañızğa ie, ol Qıtay men Oñtüstik Şığıs Aziya arasında buferlik aymaq rölin atqaradı. Resey qaru-jaraq satumen qatar birlesken äskeri jattığudı da ıntımaqtastıq bağıtı retinde jandandıra tüsti. Bıltır Laos pen Resey alğaş ret birlesken oqu-jattığuın ötkizdi. Laos Resey äskeri baylanısın bwdan da joğarı deñgeyge jetkizuge tırısıp otır. Äskeri mamandarın da Reseyden oqıtudı qolğa alğan.

Oñtüstik Şığıs Aziyadağı orıs äskeri tehnikaları. Foto:: KyivPost. 2018 (East-2018) military drills at Tsugol training ground not far from the borders with China and Mongolia in Siberia, on September 13, 2018. (Photo by MLADEN ANTONOV / AFP)

Tüyin

Reseydiñ qaru-jaraq sauda köleminiñ keñeyui 6 jıl bwrınğı Qırım anneksiyasımen tığız qatıstı. Batıstıñ sankciyası orıs rubliniñ bağasın qwldıratıp, nätijesinde üş jıldıq dağdarısqa wrındı. Bılay taratuğa boladı, Batıs sankciyasınan aman qalu üşin Resey işki narıqtı damıtu arqılı ekonomikanı qalpına keltiruge talpınıp kördi. Biraq bwl äreket sätsiz boldı jäne olar eksporttı keñeytuge mäjbür boldı. Resey eksportınıñ tabıstı bir salası – äskeri tehnikası ekeni belgili.

Mäseleniñ ekinşi qırı, Oñtüstik-Şığıs Aziyanıñ köptegen elderi mınaday mäselege tap boldı – AQŞ-tıñ joğarı tehnologiyalıq qaru satıp aluına şekteu qoydı. Bwl qaru satudı adam qwqığı mäselesimen baylanıstırdı. Resey bolsa jeñildetilgen nesieler wsınadı, memleket tarapınan beriletin nesie barterlik sauda, qosımşa bölşektermen qızmetter wsındı jäne qosımşa şartsız berdi. Oñtüstik Şığıs Aziya elderi üşin amerikalıq joğarı tehnologiyalıq qaru-jaraqtardı satıp alu qiınğa soğadı. Sebebi, amerikalı tehnikanıñ qwnı älde qayda qımbat jäne qosımşa şarttarı köp. Sondıqtan, balamalı türde Resey qaruları bwl aymaq elderi üşin oñtaylı tañdau.

Mäskeu AQŞ sankciyasınan tuındaytın oqşaulanu qaupine qarsı twruğa tırısadı. Osı maqsatta öziniñ tarihi seriktesteri Laos, V'etnam sındı eldermen qarım-qatınastı saqtauğa talpınadı. Olardı osı aymaqtağı eldermen baylanıs ornatudağı köpir retinde paydalanğısı keledi.

Bizge beymälim jatqan «Resey-Qıtay odağı»

Reseydiñ Oñtüstik Şığıs Aziyadağı äreketteriniñ jandana tüskenin bayqap, osı mäseleni jipşeley zerttegenimizde, bizge beymälim bolğan birqatar mäselelerdiñ beti aşıldı. Sonıñ biri – älsiz köringenimen astırtın jımdasqan Resey-Qıtay odağı. Reseydiñ biz atağan aymaqta qaru saudasınıñ küşeyui onıñ osı aymaqtağı «qayta örkendeu kezeñi» deytin bolsaq (Keñes odağınan keyin), bwl kezeñ äli de jas küyinde därmensiz körinedi. Biraq, ülken geosayasi jağdaylar twrğısınan qarağanda bwl arada Resey-Qıtay odağınıñ boy kötergenin bayqaymız.

Qazirgi kezde Qıtay men Reseydiñ odağı turalı sınğa alarlıq eşteñe bayqalmaydı. Biraq, sonıñ özi kümändi. Qıtay men Resey AQŞ-tıñ qaru-jaraq satu şarttarına narazı keybir narıqtardıñ ornın ielenuge birlese kiriskeni sözssiz. Bwl tüptiñ tübinde Qıtay men Reseydiñ ıntımaqtastığına alıp keledi.

Resey jäne Qıtay basşıları. Foto: AsiaNews.

Daulı Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesinde Qıtay AQŞ-tıñ astırtın ıqpalın älsiretu üşin Reseydiñ Oñtüstik Şığıs Aziyadağı äskeri ıqpalınıñ arta tüsuine müddeli. Demek, öñirde Qıtay men Resey jäne AQŞ arasında «birge qarsı eki» talası jürip jatır. Söz soñın australiyalıq äskeri mamanğa bereyik, Avstraliyanıñ Mel'burn universitetiniñ Asialink ğılımi-zertteu ortalığınıñ ağa keñesşisi Don Grinles swhbatında: «Eger «Şığıs men Batıs liderleri» arasında talas-tartıs tuılsa, bwl aymaqtağı elder üşin öte qauipti boladı. Şağın jäne orta deñgeydegi elder iri derjavalar arasındağı müdde qayşılığınan bastı zardap şeguşige aynaladı», – deydi.

“The Qazaq Times”