فوتو: Montel

ورتا-شىعىس قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسى قىتاي ورتالىق قالاسىندا ءوتتى. حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋى كەزىندە قىتاي شەنەۋنىكتەرى اقش-تىڭ ورتا-شىعىس ساياسىن قاتتى سىنعا الدى جانە قاتىسۋشىلاردىڭ قولداۋىنا يە بولدى.

كونفەرەنتسيادا قىتاي ءسىم باسشىسىنىڭ كومەكشىسى چىن شياودوڭ اقش-تىڭ ورتا-شىعىس ساياساتى «قورقىتۋ ارەكەتى» دەپ باعالاپ، بۇل قازىرگى ايماقتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنىڭ باستى داعدارىسى دەگەن مازمۇنداعى بايانداما جاساعان. ول بايانداماسىندا: «اقش الەمدەگى جالعىز دەرجاۆا جانە ورتا-شىعىسقا كۇشتى ىقپال ەتەتىن ەل رەتىندە سىڭار جاقتى، ءوزىمشىل ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتىر»، – دەگەن پىكىرىن ايتقان.

قازىرگى قىتاي توراعاسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين/Xi Jinping) تاققا شىققاننان بەرى قىتاي ءوزىنىڭ ورتا شىعىس پەن افريكاداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري ىقپالىن كەڭەيتە تۇسكەنى بەلگىلى. سوڭعى كەزدەرى قىتاي اقش-تىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىنە قاراي ورتا-شىعىستاعى قادامدارىن جيىلەتتى. ايتالىق، اقش پرەزيدەنتى ءسۇريانىڭ سولتۇستىك-شىعىس اۋماعىنان امەريكالىق اسكەرلەردى شىعارۋ جانە يرانعا كوپ ءتۇرلى سانكتسيالاردى كۇشەيتۋ شەشىمىن قابىلداعان كەزدە الەمدەگى ەڭ ءىرى مۇناي يمپورتتاۋشى ەل رەتىنە قىتاي ورتا-شىعىستاعى ەكونوميكالىق مىندەتتەمەلەرىن كۇشەيتە ءتۇستى.

2018 جىلى شىلدەدە شي جينپيڭ اراب ەلدەرىنە ەكونوميكالىق دامۋدى جەبەۋ دەگەن اتپەن 200 ملرد دوللار كولەمىندە نەسيە بەردى. شىن مانىسىندە بۇل نەسيە «اۋىز باستىق» دەۋگە بولادى. وسىدان كەيىن اراب ەلدەرى شىنجاڭداعى 1 ميلليوننان استام (بۇۇ مالىمەتى بويىنشا) مۇسىلمان از ساندى ۇلت وكىلدەرىن لاگەرلەرگە قاماۋ ىستەرىندە جۇمعان اۋزىن اشپادى.

بەيجىڭدەگى قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسى كەزىندە قىتايدىڭ ورتا-شىعىس ماسەلەسىندەگى ماڭىزى تۋرالى سويلەي كەلىپ، يوردانيا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى جانە ءسىم باسشىسى جاۆاد اناني: «ءبىز ايماقتاعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىندە قىتايدىڭ باستى ءرول اتقارعانىن قالايمىز»، – دەپ سالدى. ال، ماۆريتانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى احمەد وۋلد تەگۋەدي: «قىتاي مەن رەسەي تاياۋ شىعىستاعى انتيامەريكاندىق پىكىرلەردەن پايدا كورەدى، ويتكەنى وسى ايماقتاعى باسقارۋشى ەليتا مەن قاراپايىم ادامدار امەريكاندىق گەگەمونيادان باسقا تاعى ءبىر نۇسقانى كورگىسى كەلەدى»، – دەدى. بۇل پىكىرلەردەن قىتايدىڭ تاياۋ-شىعىستاعى ەلدەرگە جاساپ وتىرعان ىقپالىنىڭ كۇشەيگەنىن كورۋگە بولادى. قىتايدىڭ نەسيەسى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە شىنجاڭ ماسەلەسىنە كوز جۇما قاراۋعا يتەرمەلەدى.

بۇعان قوسا، قىتاي استاناسىنداعى كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان قىتايلىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ باسىم كوبى ترامپتىڭ يەرۋساليمدى يزرايل استاناسى رەتىندە مويىنداعان شەشىمى تاياۋ-شىعىستاعى بەيبىتشىلىك پروتسەسىن داعدارىسقا ۇشىراتتى دەپ باعالاعان. سونداي-اق، اقش-تى ءيزرايلدىڭ جاۋلاۋ ارەكەتتەرىن قولداپ وتىر دەپ ايىپتادى.

South China Morning Post باسىلىمى قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋاڭ ي (ۆان ي/Wang Yi) جينالىس بارىسىندا قاتىسۋشىلارعا بەيجىڭنىڭ تاياۋ شىعىس ماسەلەسىنە قاتىستى ۇستانىمىن قايتالاعانىن جازدى. ۋاڭ ي: «قىتاي تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ەشقاشان ارالاسپايدى، ەشقاشان ىقپال ەتۋ سالاسىنا ارالاسپايدى جانە گەوساياسي مۇددەلەردى كوزدەمەيدى، ارقاشان ماسەلەنىڭ مانىنە سۇيەنە وتىرىپ پايىمداۋلار جاسايدى جانە ادىلەتتىلىكتى قولدايدى»، –دەگەن. ارينە، قىتاي ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن ءمىنسىز ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ، ادىلدىكتى جاقتاۋ دەگەن سوزدەردىڭ استارىندا اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ وڭىردەگى ىقپالىن ىعىسىتىرىپ شىعارۋ پلانى دا كوزگە تۇسەدى. شىنىندا ورتا شىعىس نەمەسە الەمنىڭ وزگە وڭىرىندەگى باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپال قۋاتىن قىتاي يەلەسە، ودان كەيىنگى جاعداي قازىرگىدەن جاقسى بولاتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

بەيجىڭنىڭ ورتا شىعىس ماسەلەسىن تالقىلاۋى، سونداي-اق، وڭىردەگى اقش ساياساتىن تەرىستەۋى كوپ نارسەنى ءتۇسىندىرىپ تۇرسا كەرەك. قىتاي مەن اقش اراسىنداعى قازىرگى تەكە-تىرەس جاعداي ءبىر عانا ەكونوميكا مەن ساۋدا سالاسىندا عانا بولىپ وتىرعان جوق. بۇل باقتالاستىق گەوساياسات پەن ليدەرلىك ورىنعا دەگەن تالاس تا دا ءجۇرىپ جاتىر. باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ ورتا شىعىستاعى قادامدارىن قالت جىبەرمەي قاراپ وتىرعانى انىق. كەزەكتى كونفەرەنتسيانى باتىس ەلدەرىنىڭ اقپاراتتىق شابۋىلىنا قارسى جاۋابى دەسەك تە بولادى.

“The Qazaq Times”