وزبەكستانداعى تانىمال قازاقتارعا قازاقستان پاسپورتىن جاساپ بەرگەن ەلشى

اۆتور: تاۋەلسىزدىكتى الۋ جانە ونى شەتەلدەرگە تانىتۋدىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردىڭىز. ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسىپ، الەمدىك ارەنادا قازاقستاننىڭ اتىن تانىتۋدا كوپ كۇش جۇمسادىڭىز. ال تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن قالاي ەكەن؟ كورشى ەل وزبەكستانعا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى بولىپ بارعان ۋاقىتتا ديپلوماتيانىڭ بۇرىن كەزدەسپەگەن قيىندىقتارىنا جولىقتىڭىز با؟

س. ب.: 1993 جىلعى 13 مامىردا پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى تۇڭعىش توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. اتالع ان قوس مەملەكەت ورتالىق ازياداعى ۇلكەن ەلدەر بولىپ سانالادى. ەكى كورشى ەلدىڭ تاتۋلىعى مەن ىنتىماعى، قارىمقاتىناسى جاقسى بولسا، ورتالىق ازياداعى باسقا مەملەكەتتەر دە تىنىش بولادى. سوندىقتان، وزبەكستان ءبىز ءۇشىن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋدا ماڭىزدى ەل رەتىندە قارالدى. وعان ەلشى ەتىپ تاعايىنداۋدا مەنىڭ ديپلوماتيالىق تاجىريبەم جانە تاشكەنتتە جوعارى ءبىلىم العانىم ەسكەرىلدى. مەن وزبەكستاندا ەلشى بولىپ جۇرگەندە، 1994 جىلى قاراشادا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن كەلدى.  تاشكەنتتە «كوكساراي» رەزيدەنتسياسىندا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ءور پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆتىڭ اراسىندا كەلىسسوزدەر ءوتتى. جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ساۋدا كەلىسىمى جانە وزبەكستاننان تابيعي گاز ساتىپ الۋ تۋرالى ەكىجاقتى قۇجاتتارعا قول قويىلدى. وزبەكستانمەن اراداعى ساۋدا-ساتتىق ماسەلەسىندە ءبىر پىكىرگە كەلە المادىق. ءبىز تاشكەنتتەن سسسر كەزىندە ارزان باعامەن گاز ساتىپ الاتىنبىز. ولار قازاقستانعا ساتاتىن گاز باعاسىن قىمباتتاتىپ، حالىقارالىق نارىقتاعى باعانى سۇرادى. باعا تىم جوعارى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ وعان قارجىلاي مۇمكىندىگىمىز سايكەس كەلمەدى. وسىنىڭ سالدارىنان وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىنا وزبەكستاننان كەلەتىن گازدىڭ مولشەرى ازايىپ، جۇرت وتىنعا اعاش كەسىپ جاعا باستادى. الماتى قالاسىنىڭ كەي اۋداندارىندا گاز توقتاتىلىپ، قالا تۇرعىندارى قيىنشىلىق تارتتى.

اۆتور: ەكى ەل اراسىنداعى بۇرىننان كەلە جاتقان پروبلەما –  ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ، تەڭىز ايماعىنداعى جەرلەردىڭ تۇزدى سورعا اينالۋى. وسى ماسەلە تاشكەنتتەگى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە قارالدى ما؟

س. ب.: بۇرىن دۇنيە جۇزىندە كولەمى جاعىنان 4 ۇلكەن سۋ قوي ماسىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ارال تەڭىزى 1989 جىلى سۋى تارتىلۋى سالدارىنان ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن. تەڭىزدىڭ سۋى وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ ازايا باستادى. ونىڭ تارتىلۋى تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنىڭ تەڭىزگە قۇياتىن سىرداريا مەن امۋداريانىڭ سۋىن ەگىن شارۋاشىلىق ماقساتتارىندا بۇرىپ الۋىنان باستالدى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا تەڭىز ايدىنىنىڭ اۋدانى 45%-دان استام كىشىرەيىپ، سۋدىڭ كولەمى 65%-عا كەمىدى، سۋدىڭ تۇزدىلىعى 3 ەسەگە ارتتى. تابيعي ورتا ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك جاعداي قالىپتاستى. حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىنىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋ ماقساتىندا ەكى مەملەكەت باسشىسى قاراقالپاق اسسر-ءنىڭ ورتالىعى نوكىس قالاسىنا ارنايى باردى. وندا ەلشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن ارال تەڭىزىنىڭ جاعدايىن ساۋىقتىرۋ جانە ەلدى مەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك، دەنساۋلىق ساقتاۋ شارالارىن قولعا الۋ تۋرالى كومميۋنيكەگە قول قويىلدى. ارال تەڭىزىنە قۇياتىن وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارىن بىرلەسە باسقارۋدا شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەر مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جاعدايلاردىڭ ۋشىعۋى ورتالىق ازيا ەلدەرىن بۇل داعدارىسقا قارسى كۇرەستە كۇش-جىگەرلەرىن بىرىكتىرۋگە مۇددەلى ەتتى. كەلىسسوز بارىسىندا قازاقستان تاراپى وزبەكستانمەن اراداعى ەكىجاقتى قاتىناستاردى جوعارى باعالاي وتىرىپ، ەكى ەل اراسىندا ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق جانە باسقا دا سالالاردا ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا كەلىستى. ەلباسىنىڭ رەسمي ساپارى ەكىجاقتى قاتىناستاردى جاڭا دەڭگ ەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.

اۆتور: وزبەكستاندا ۇلكەن قازاق دياسپوراسى تۇرادى. ول جەردەگى قانداستارىمىز ەلگە ورالۋى تۇرعىسىندا ءسىزدىڭ باتىل قادامدارعا بارىپ، ەلەۋلى جۇمىس جاساعانىڭىزدى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن وقىعان ەدىك. ۇلتى قازاق بولعانىمەن، وزبەكستان ازاماتى بولىپ كەتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆكە سول ۋاقىتتا قازاقستان ازاماتتىعىن بەرىپ، ءوز ەلىنە قايتۋعا كومەك جاسادىڭىز. سول كەزدە وزبەكستانداعى قانداستارىمىزدىڭ حال-جاعدايى قالاي ەكەن؟

س. ب.: جالپى، وزبەكستاندا 2 ميلليونداي قازاق بار ەدى. سوۆەت كەزىندە وزبەكستان ۇكىمەتى ولاردىڭ 150 مىڭنان استامىن ءبارىمىز ءبىر سوۆەت حالقى بولامىز دەپ پاسپورتتارىنا «وزبەك» ەتىپ جازدىرىپ جىبەردى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋ ماقساتىندا تاشكەنت تەلەارنالارى ارقىلى اپتاسىنا ءۇش رەت بەرىلەتىن قازاق تىلىندەگى باعدارلاما مەن راديودان بەرىلەتىن قازاق تىلىندەگى حاباردى قىسقارتتى. نيزامي اتىنداعى ورتا ازيا پەداگوگيكا ينستيتۋتىنداعى قازاق توپتارى قىسقارتىلدى. اكىمشىلىك ورىندارىندا لاۋازىمدى قىزمەتتە ىستەيتىن قازاقتاردى ىعىستىرا باستادى. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە مىنا ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن. بىردە ەلشىلىككە ءبىر وزبەك ايەلى كەلىپ، پروكۋراتۋرادا قىزمەت ىستەيتىن كۇيەۋىن پارا الۋشى رەتىندە جالا جاۋىپ، تۇرمەگە قاماپ تاستاعانى، كۇيەۋىنىڭ قازاق جانە ءۇش بالاسى بار ەكەنىن ايتتى. وزبەك كەلىنشەگى: «قانداستارىڭىزدى جالعان جالامەن تۇرمەگە قاماپ تاستاپ، ءوزىم ءۇش بالامەن قاڭعىپ ءجۇرمىن، سىزدەردىڭ نامىستارىڭىز قايدا؟» – دەپ جىلادى. مەن وزبەكستاننىڭ پروكۋراتۋراسىمەن بايلانىسقا شىعىپ، سول قازاق جىگىتىنىڭ تۇرمەدەن بوساتىلۋىنا سەبەپكەر بولدىم. قازاق تىلىندەگى تەلە-راديو حابارلارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە جاردەم بەردىم. تاشكەنت قالاسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان شوعىرلانعان قازاق ينتەلليگەنتسياسى بار. ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا سوندا وقىدى، قىزمەت ەتتى. ماسەلەن، تاشكەنتتەگى ورتا ازيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نيازوۆ، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى قىنابەك ۇكىباەۆ، وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە سەرىك قاراباەۆ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنت كومەكشىسى ارتىقباي قىنابەكۇلى جانە باسقا مادەنيەت، عىلىم، جازۋشى قايراتكەرلەرى بولدى. وسىنداي زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرىن جۇمىلدىرىپ «حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ» فيليالىن اشتىق. بۇگىندە تاشكەنتتە قازاق تىلىندە رەسپۋبليكالىق «نۇرلى جول» گازەتى شىعىپ تۇرادى. وسى ورايدا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. ول قىزىلوردا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. تاشكەنتتەگى ورتا ازيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن وتە ۇزدىك ءبىتىرىپ، سول جەردە قىزمەتتە قالعان. وزبەكتەردىڭ ءبىر ۇتىمدى ساياساتى – باسقا ۇلتتىڭ تالانتتى ادامدارىن وزىنە تارتىپ، ءسىڭىرىپ، جۇمىس ىستەتە بىلەدى. جاكەڭ تاشكەنتتە ارحيتەكتۋرا سالاسىندا جەمىستى قىزمەت ەتىپ، ارحيتەكتۋرا شەبەرحاناسىن باسقاردى. مەن قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدىم. ديپلوماتيانىڭ ەكى ەل اراسىنداعى قۇزىرىنا ساياسات، ەكونوميكا، ساۋدا بايلانىستارىمەن قوسا شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا جاردەم بەرۋ دە كىرەدى.

اۆتور:  سايلاۋ اعانىڭ ءومىر جولىن، ونىڭ ەڭبەگىن زەردەلەگەن اۆتور رەتىندە ايتارىم، ساكەڭ تالاي رەت باۋكەڭنىڭ ۇلت نامىسى، انا ءتىلى، ەل ءۇشىن قاجىرلى كۇرەسىن قايتالادى جانە ول كىسىنى تۇلعا رەتىندە بيىكتەن كورە المايتىن ماڭگۇرتتەردەن تالاي قىسىم دا كوردى. بۇل تۋرالى مىسالدار وتە كوپ. سونىڭ بىرەۋىن كەلتىرە كەتەيىن. تاشكەنتتە ەلشى بولىپ جۇرگەندە قازاقستاننىڭ ەلتاڭباسىن وزبەكستاننىڭ ازاماتى جانداربەك مالىبەكوۆ جاساپ بەردى دەپ وزبەكتەر ۇنەمى جاريا ەتىپ ءجۇردى. ديپلوماتتار اراسىندا «ەلتاڭباڭىزدى جاساۋعا رەسپۋبليكادا ءبىر قازاق تابىلمادى ما؟» دەپ كەيىپكەرىمىزگە تالاي رەت «اڭگىمە» ايتقاندار دا بولدى. سوندا ساكەڭ قر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، ءوز شەشىمىمەن وعان قازاقستان ازاماتتىعىن بەرەدى. وعان نەگىز بولعان ج. مالىبەكوۆتىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا تۋىلعانى، ۇلتىنىڭ قازاق ەكەنى. ول تاشكەنتتەگى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ، سوندا قىزمەتتە قالىپ قويعان. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى» دەگەن پاسپورتىنا ءوز قولىمەن شتامپ باسىپ، ەلشىنىڭ ءمورىن سالىپ، قول قويعان وسى ساكەڭ بولاتىن. ءسويتىپ، ونىڭ ءوز وتانىنا كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولعان قايسار ديپلومات. بۇل ءىس-ارەكەتكە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەلشىگە نارازىلىق بىلدىرگەن. سونىمەن قاتار، ءوز وتانداستارى تاراپىنان دا قىرىن قاراعاندار تابىلدى. ايتا بەرسەڭىز، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى «زاچەم نارۋشاەش زاكون و گراجدانستۆە كازاحستانا، ساعان شەتتەگى قازاقتاردىڭ نە كەرەگى بار؟» – دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. ساكەڭنىڭ ايتۋىمەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ گيمنى، تۋى جانە ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورلارى ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار بولۋى ءتيىس. سوندىقتان دا مەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» 1991 جىلعى 20 جەلتوقسانداعى زاڭىنا سايكەس ەلتاڭبانىڭ اۆتورى ج. مالىبەكوۆتى قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. جوعارىدا ايتىلعان زاڭدا «قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن ازاماتتار باسقا رەسپۋبليكالاردا قىزمەت ىستەپ جۇرسە، شەتەلدە وقۋداعى ستۋدەنتتەر جانە اسكەري بورىشىن اتقارىپ جۇرگەن ادامدار قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا تولىق قۇقىلى» دەپ جازىلعان. شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلەرىنە مۇنداي شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بەرىلگەن. مەن ەلتاڭبا اۆتورى مالىبەكوۆپەن جۇزدەسكەندە، ول كىسى بىلاي دەدى:

– ساكەڭنىڭ ەڭبەگى، باتىلدىعى ارقاسىندا مەن قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ ەلگە ورالدىم. وسىنداي ۇلتشىل تۇلعا بولماسا، وزبەكستاندا قالۋىم مۇمكىن ەدى.

ال بۇگىندە جۇرتشىلىق رەسپۋبليكا ەلتاڭباسىن جاساعان قازاق ازاماتى ءوز ەلىنە كەلىپ، استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جاتقانىن ماقتانىش ەتەدى.

س. ب.: مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتس يانىڭ  12-تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني، رۋحاني جانە تiل جونiندەگi قاجەتiن قاناعاتتاندىرۋعا قامقورلىق جاسايدى» دەپ جازىلعان. تۋرا وسىنداي قاعيدات «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭىنىڭ  2-تاراۋى 8-بابىندا كورسەتىلگەن. وكىنىشكە قاراي، دەكلاراتسيا قابىلدانعان كۇن 25-قازان «رەسپۋبليكا كۇنى» دەپ اتالاتىن رەسمي مەرەكە تىزىمىنەن كەيىن الىنىپ تاستالىپ، دەكلاراتسيانىڭ ءبىراز باپتارى ەسكەرۋسىز قالدى. سول قۇجاتتا «ءبىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىن قازاق ۇلتىنىڭ دامۋى ءۇشىن قابىلدايمىز» دەپ جازىلعان. ال قازىرگى 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيادا «قازاق حالقى»، «قازاق ۇلتى»، «قازاق جەرى»، «قازاق مەملەكەتى» دەگەن سوزدەر الىنىپ تاستالعان. بۇل سوزدەردى كونستيتۋتسياعا قايتا كىرگىزۋ كەرەك. سەبەبى كونستيتۋتسيانىڭ ءوزى «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانى» نەگىزگە الۋى ءتيىس ەدى. 1995 جىلى 1 قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پاسپورتىن كەش ەنگىزدىك. وعان دەيىن سوۆەت وداعىنىڭ پاسپورتىمەن جۇرگەن بولاتىنبىز. ياعني، ءۇش جىل بويى الەمدە جوق مەملەكەتتىڭ پاسپورتىن پايدالاندىق. مەن ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ پاسپورتىن تەزىرەك شىعارۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس بىلدىرگەنىممەن، ۇكىمەت قارجى جوق دەپ، پاسپورت شىعارۋدى سوزىپ جىبەردى.

اۆتور: وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، سۋرەتشى جانە ءمۇسىنشى ابدىمالىك بۇقارباەۆ تۋرالى اڭگىمە ايتىلعاندا ديپلومات اعامىز مەنى ءوز ۇيىندەگى جۇمىس كابينەتىنە ەرتىپ اپاردى. وندا اتاقتى سۋرەتشىنىڭ قازاقتىڭ ايگىلى حانسۇلتاندارى، بي-شەشەندەرى، الاش ارىستارى، ەلباسىمىز ن. نازارباەۆتىڭ، بۇگىندە ەلگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ باسپادان شىققان پورترەتتەرىن كورسەتتى. ابدىمالىكتىڭ ءوز قولىمەن سالعان سايلاۋ اعامىزدىڭ پورترەتى بار ەكەن. ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى مەن رۋحاني كەلبەتىن، سىرتقى بەت-ءپىشىنىن دە انىق كورسەتىپتى. بايقاعانىمىز، ونەر يەسى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ وزىنە ءتان بولمىسىن بۇلجىتپاي بەينەلەپتى. بۇلار جەكە دارىن، حالىقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ بيىك بەينەسىن انىق كورسەتكەن جادىگەرلەر، قۇندى سۋرەتتەر. قازىر وسى پورترەتتەر مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر جانە مينيسترلىكتەر عيماراتىندا ءىلۋلى تۇر. بۇگىنگى ۇرپاقتى وتكەن زامانداعى تاريحي تۇلعالارىمەن قايتا بەتتەستىرگەن، سولاردىڭ تاريح قويناۋىنداعى بەت-بەينەسىن ەلىمەن قاۋىشتىرعان ابدىمالىك بۇقارباەۆتىڭ ونەرىنە باس يمەي تۇرا المايسىز. ديپلوماتيالىق قىزمەتىن پايدالانىپ، ول تاشكەنتتەگى ءبىراز قازاق زيالىلارىن، سونىڭ ىشىندە تالانتتى سۋرەتشى جانە اتاقتى ارحيتەكتوردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا كۇش سالادى. 1993 جىلعى 25 قازان – مەملەكەتتىك ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان مەرەكە كۇنىنە ورايلاستىرىپ، وسى ەكى كىسىگە جانە باسقا قازاقتارعا سالتاناتتى تۇردە ءوز قولى قويىلعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى دەگەن گەربى بار ءمورىن باسىپ، پاسپورتتارىن تابىستايدى. ءسويتىپ، باسقا رەسپۋبليكانىڭ وركەندەۋىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن تالانتتى ازاماتتار ءوز وتانىنا قايتادى. ونىڭ الدىنان ءبىلىم العان تالاي شاكىرتتەر، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ال ابدىمالىك بۇقارباەۆ الماتى قالاسى ماڭىنداعى رايىمبەك اۋىلىندا تۇرادى، جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، ءوزىنىڭ جەكە ستۋدياسىندا ەلىمىزدىڭ ونەر سالاسىنا ۇلەسىن قوسۋدا. وسىنداي تالانتتى ازاماتتاردى ىزدەپ، ولاردى ءوز وتانىنا قايتارۋعا بارىن سالعان ەلشى، ۇلت قامقورشىسىنىڭ دا داڭقى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. مۇنداي وتانشىلدىق ارەكەتتى شەت مەملەكەتتەردەگى ەلشىلەر جاسامادى. ماسكەۋدە تۇراتىن قانشاما بەلگىلى قايراتكەرلەر، بۇرىن جوعارى قىزمەتتە بولعان قازاقتار سوندا قالىپ قالدى. سەبەبى ماسكەۋدەگى ەلشىلىك ولارعا قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن بەرمەدى. كەزىندە ن.س. حرۋششەۆ تاعايىنداعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە ي. يۋسۋپوۆ باسشى بولىپ تۇرعاندا، وڭتۇستىكتەگى جەتىساي، ماقتاارال جانە كيروۆ اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرىپ جىبەرگەن. الايدا تۇگەل قازاقتار تۇراتىن وڭىرلەرگە وزبەكتەر باسشىلىققا كەلىپ، ءوز ىقپالدارىن جۇرگىزە باس تاعان سوڭ، حالىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ، الماتىعا جانە ماسكەۋگە ارىز جازىپ، اتالعان اۋدانداردى قازاقستانعا قايتارۋدى سۇرا عان. كەيىن ل.ي. برەجنەۆ بيلىككە كەلگەندە، وسى 3 اۋداندى قازاقستانعا قايتارىپ بەردى. الايدا وزبەكستان ءۇش اۋداننىڭ جەرىن تولىق قايتارماي ءبىراز شارۋاشىلىقتار قالىپ قويدى. ال ءسىز ەلشى بولىپ بارعاندا، وزبەكستان مەن قازاقستان اراسىنداعى ساياسي قاتىناس قالاي بولدى؟ قازاقتارعا ازاماتتىق بەرىپ، ءوز وتانىنا قايتارعانىزعا وزبەكستان ۇكىمەتى نارازىلىق بىلدىرگەن جوق پا؟

س. ب.: ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناس ءبىر قالىپقا تۇسە قويماعان ەدى. سەبەبى، ازاماتتىق ماسەلەسى، شەكارا، ونىڭ ماڭىنداعى ەلدى مە كەندەردى ايقىنداۋ كەزىندە دە ورتاق شەشىمگە كەلە الماي، تالاستارتىس ورىن الدى. وسى پروبلەمالارمەن شۇ عىلدانۋعا تۋرا كەلدى. قانداستارىمىزعا قازاقستان پاسپورتىن الىپ بەرگەنىم ءۇشىن وزبەك بيلىگىنىڭ نازارىنا ءىلىندىم. باۋىرلارىمىزعا ەلدىڭ جاع دايى جاقسى، جەرى باي، بولاشاعىنىڭ بار ەكەنىن ايتىپ جۇرەتىنم ءىن. سول ارقىلى تالاي ادامدارعا جاقسى وي-پىكىر قالىپتاستىردىم. ءبىر كۇنى ءوزىن ينستيتۋتتا جۇمىس ىستەيمىن دەپ تانىستىرعان قازاق ازاماتى ەلشىلىككە كەلىپ، قازاقستانعا كوشكىسى كەلىپ ءجۇر گەنىن ايتىپ، اقىل-كەڭەس سۇرادى. مەن وعان كوشۋدىڭ زاڭدى تۇرعىداعى ءتارتىبىن ءتۇسىندىردىم. وزبەكستان بىزگە تۋىسقان ەل، بىراق تۇبىندە ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاقستانعا قايتقانى دۇرىس ەكەنىن ايتتىم. كەيىن انىقتاسام الگى جىگىت وزبەكستان قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەن. سۋرەتشى ابدىمالىك بۇقارباەۆ ولار ءۇشىن تاپتىرماس ونەر ادامى ەكەنى داۋسىز. ول كىسى تەك سۋرەتشى ەمەس، ديزاينەر، موزايكا جاساۋدىڭ شەبەرى. تاشكەنتتەگى ءۇش اياقتى تەلەۆيزيا مۇناراسىنىڭ بارلىق موزايكاسى ابدىمالىك ابدىقادىرۇلىنىڭ قولىنان شىققان. ءۇندىستان ەلشىلىگىنىڭ، كوپ ءزاۋلىمدى عيماراتتاردى بەزەندىرۋ ىستەرىن اتقاردى. ءوزى عانا ەمەس ەكى بالاسى دا اكەسىنىڭ جولىن قۋعان شەبەر ەكەن. ونىڭ وزبەكستاننان كەتۋى دە وڭاي بولا قويعان جوق. سۋرەتشىنىڭ ونەر تۋىندىلارى شەكارادان تەك مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتىمەن وتكىزىلەدى. سەبەبى ول ەڭبەكتەردىڭ يەسى، اۆتورى ابەكەڭ بولعانىمەن، مەملەكەتتىك قۇندى شىعارمالار ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىندا بولادى. ءاربىر تۋىندى سول ەلدىڭ قۇندى مادەني قورى بولىپ سانالادى. سوندىقتان سۋرەتشى جاساعان دۇنيەلەرىن الماتىدا جانە وبلىس ورتالىقتارىندا كورمە وتكىزگەن سوڭ، بارلىق سۋرەتتەرىن قازاقستاندا قالدىرىپ وتىردى. ءسويتىپ، وزبەكستانداعى اتاقتى سۋرەتشى ورال تاڭسىقباەۆتان كەيىن ءوز تۋعان ەلىنە ورالعان ابدىمالىك بولدى. تالانتتى قازاق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى جانە ونەر تالانتتارىنىڭ كەتىپ جاتقانى تۋرالى وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، نوتا جىبەرىپتى. سىزدەردىڭ ەلشىڭىز تاشكەنتتەگى قازاقتاردىڭ زيالى قاۋىمىن ەلدەرىنە قايتۋعا ۇگىتتەپ ءجۇر، – دەپ شاعىم جاساعان. سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ت. سۇلەيمەنوۆ تەلەفون شالىپ، «قازاقتاردى نەگە ەلگە قايتۋعا ۇگىتتەپ، جۇمىس جاساپ ءجۇرس ءىڭ»، – دەدى. وعان «ديپلوماتيا قىزمەتى تۋرالى» زاڭ اياسىندا وتانىنا قايتامىن دەگەن ادامدارعا كومەك كورسەتۋ ەلشىلىكتىڭ ءبىر مىندەتى ەكەنىن ايتتىم. وسى ارادا بۇگىنگى شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرگە بايلانىستى جاعداي تۋرالى دا ايتا كەتۋ كەرەك. قازىر ءبىراز ەلشىلىكتەرىمىز سول جەردەگى قازاقتاردىڭ وتىنىشتەرى جانە كوشىقون جۇمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارا بەرمەيدى. كەلگەن اعايىنداردى اۋرە-سارساڭعا سالادى. ءتىپتى، قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قانداستارىمىز قازاقستانعا كەلىپ قايتۋعا ۆيزا الۋ ءۇشىن ايلاپ كەزەكتە تۇرادى. وزبەكستاندا قىزمەت ەتكەن كەزىمدە ەلشىلىكتىڭ ەسىگى ءاردايىم اشىق بولدى. قولىمنان كەلگەنشە كومەك كورسەتىپ، ءجون سىلتەدىم، شارۋالارىن ءبىتىرىپ بەردىم. ال مەنەن كەيىن وزبەكستانعا كەلگەن ەلشى قانداستارىمىزدى ەلشىلىككە كىرگىزبەيدى ەكەن.

اۆتور: بار قازاقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا، اتامەكەندەگى قارا شاڭىراقتىڭ استىنا جيناۋ كەشەگى بابالاردان قالعان ارمان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز ەركىندىگى قولىنا تيگەن كەزدە كەشەگى اتا-بابا ارمانىن ساكەڭ جالعاستىرۋعا ۇمتىلدى. ازاتتىققا قولى جەتكەن سوڭ، الەمدەگى قازاقتى ەلگە شاقىرعان پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ ساياساتىنا ءۇن قوستى. ەلگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءوز وتانىنا ورالۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەنى تاريحتىڭ پاراعىندا جازىلىپ قالارى انىق، جازىلىپ تا جاتىر. قازىرگى تاڭدا شەتەلدەگى ەلشىلىكتەر ءوز قىزمەتىن قالاي اتقارىپ ءجۇر؟ كەيدە وزگە ەلدە جۇرگەن قازاقتارعا كومەك كورسەتە الماي جاتاتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. وعان مىسال، ءبىر ۇيعىر ساۋداگەرى قازاقستان ازاماتشاسىنا قىتايدان كوكونىس، جەمىس جىبەرگەن. ول جولدا بۇزىلىپ كەتەدى. تاۋار الۋشى قازاق ايەلى ۇرىمجىگە كەلگەندە، ونىڭ بار قۇجاتتارىن ەسەپكە الماي، سوتتاپ جىبەرەدى. سوندا وسىنداعى پاسپورت-ۆيزا ءبولىم كونسۋلدىعى جاردەم كورسەتپەگەن. ءبىزدىڭ مەملەكەت تۇرعىسىنان شەتەلدە قيىندىققا ۇشىراعان ازاماتتارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسى زاڭدى جانە قارجىلىق نەگىزدە قاراستىرىلماعان ەكەن. بىراق ۇرىمجىدە ءبىراز جىل قۇل ەسەبىندە ءومىر سۇرگەن قازاق ايەلىنىڭ جاعدايى قىلمىستىق ىسكە جاتپايتىن. بۇل وقيعا سول ۋاقىتتا قىتايداعى ديپلوماتتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. ابىروي بولعاندا اتالعان جاعداي قىتايعا نۇرلان ەرمەكباەۆ جاڭا ەلشى بولىپ بارعان تۇستا وڭ شەشىمىن تابادى. شىڭجاڭدا جۇرگەن قازاق ايەلىنە جاناشىر ادامدار تاۋىپ، اقشا جيناپ، ونى ەلىنە قايتارىپ، اناسىمەن قاۋىشتىرادى. ونىڭ مۇنداي ازاماتتىق ىسىنە العىسىمىز شەكسىز. بۇل جاعدايدى ەلشىمىز سايلاۋ اعاعا ءوزى ايتىپ بەرگەن. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدى وزبەكستاندا ەلشى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە قازاقستاننىڭ تۇرىكمەنستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ەتىپ جىبەرمەكشى بولعان. 1994 جىلى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس جولعا قويىلماعان ەدى. تۇرىكمەنستان ءۇش اي بويى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جىبەرگەن ەلشى تاعايىنداۋ تۋرالى نوتاعا جاۋاپ بەرمەيدى. ديپلوماتيا تىلىندە مۇنى «اگرەمان» دەيدى. ول ەلشىگە سول ەلدە قىزمەت اتقارۋعا كەلىسىم بەرۋ. اشحابادتىڭ اگرەمان بەرمەۋىنىڭ سەبەبى س. باتىرشا-ۇلىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ەمەس ەدى. تۇركىمەن پرەزيدەنتى س. نيازوۆ ەۋرازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى قازاقستاننىڭ ۇستانىمىمەن كەلىسپەيتىن. سول سەبەپتى ول مەملەكەتتىڭ ەلشىسىن دە قابىلدامايمىز دەگەندى اڭداتسا كەرەك. ودان كەيىن دە ەلشىلىك اشۋىنا كوپ جىلدار بويى رۇقسات بەرمەگەن. ءسويتىپ، كەيىپكەرىمىز الماتىعا ورالىپ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى بولادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ەگيپەت اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ديپلوماتيالىق قىزمەتكە تاعايىندالدى.

ديپلومات، قوعام قايراتكەرى سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىنا ارنالعان "تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا" كىتابىنان.

اۆتور: مۇرات الماسبەكۇلى

«The Qazaq Times»