اراب پەن پارسىنىڭ عاسىرلار تىرەسى: ەكى مۇسىلمان مەملەكەت نەگە وتاسا المايدى؟

ورتا شىعىس دەپ اتالاتىن (باتىستا تاياۋ شىعىس) ايماق ەۆفرات پەن تيگر وزەندەرىنىڭ، يوردان القابىن، گيبرالتار جاعالاۋلارىن، پارسى شىعاناعىن، اراب تۇبەگى مەن پاميرگە دەيىنگى پارسى الەمىن قامتىعان ءوڭىر. بۇل ايماق ادامزات تاريحىنان بەرى ءورت پەن سەلدى تەڭ كەشىپ كەلە جاتقان، داۋى تىنباعان، داۋىلى باسىلماعان مەكەن. سونداي-اق، بۇل ماڭ بىزگە بەلگىلى تاريحتىڭ ەڭ تۇبىندەگى ەجەلگى وركەنيەتتەر وشاعىنىڭ ءبىرى. قازىرگى الەمگە كەڭ تاراعان سەميتتىك دىندەر دە وسى وڭىردە پايدا بولعان. وتىرىقشىلىق مادەنيەتتىڭ العاش وركەن جايىپ، جايى كەلگەندە گۇلدەنىپ، ءبىر تۇستاردا ءوز قولىمەن، ءبىر تۇستارى كوشپەلىنىڭ ات تۇياعىمەن كۇيرەپ، قايتا جاڭارىپ، تاريح ساحناسىنان ءبىر قۇلاپ، ءبىر شىعىپ كەلگەن مادەنيەتتەردىڭ شۇڭعىل قازانى ىسپەتتى. پايعامبارلاردان تارتىپ دۋاقان، قۇشىناشتاردىڭ، سيقىرشى، جادىگويلەردىڭ دە اڭىزى كەرنەگەن اراپ.

قازىر دە ورتا شىعىس الەمدەگى ەڭ داۋلى، قايشىلىعى كوپ گەوساياسي ايماق رەتىندە بەلگىلى. اتاپ ايتار بولساق، يزرايل-پالەستين قاقتىعىستارى، اراب پەن ەۆرەي قايشىلىعى، يەرۋساليمگە تالاس، سەنىمدەر قايشىلىعى-ءدىن قاقتىعىسى، يراك، ءسۇريا سوعىستارى، پارسى شىعاناعىنىڭ بىتپەس داۋى، بىرنەشە مەملەكەتتى قامتىعان كۇرد ماسەلەسى، وسىلارعا قوسىلعان ءدىني ەكسترەميزم، تەرروريزم دۇمپۋلەرى بار. سالماعى وسىلاردىڭ بىرىنەن دە كەم ەمەس، ەڭ ءبىر كۇردەلى تەكە-تىرەس ساۋد ارابياسى مەن يران قايشىلىعى.ورتا شىعىستىڭ تۇگەسىلمەيتىن قايشىلىعىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى كوزقاراقتى ادامدارعا تۇسىنىكتى. ءبىز تۇتاس ايماقتىڭ گەوساياسي الاۋىزدىعىنىڭ تۇپكى سەبەبىن قازباي-اق، ايماقتاعى قۋاتتى ەكى مەملەكەتتىك اراسىنداعى كەرەعار قايشىلىقتىڭ سەبەبىنە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

تاياۋ شىعىستاعى كۇردتەردىڭ ورنالاسۋى. فوتو; noravank.am-

يران مەن ساۋد ارابياسى ورتا شىعىستاعى ەڭ قۋاتتى ەلدەر رەتىندە وڭىردەگى ۇستەمدىككە، ىرىقتىلىققا، ءبىر سوزبەن ايتقان ليدەرلىگىنە تالاسىپ كەلەدى. ساۋد ارابيا ءوزىن يسلامنىڭ ءسۇنيت باعىتىنىڭ، ءتىپتى يسلام ءدىنىنىڭ اراب تۇبەگىندە پايدا بولعانى سەبەپتى ءوزىن تۇتاس يسلام الەمنىڭ ليدەرى سانايدى. ال، يراندا شيىتتەر ۇستەمدىك ەتەدى. 1979 جىلعى يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن يران يسلام رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ءوزىنىڭ تەوكراتيالىق جۇيەسىن ايماققا جايۋعا تىرىستى. بۇل ءدىني كوزقاراستىڭ قايشىلىعى ەكى ەلدى وت پەن سۋداي وتاسا المايتىن كۇيگە كەلتىرگەن. ەكى مۇسىلمان ەل اراسىنداعى قايشىلىق سوڭى ون نەشە جىل ىشىندە ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى.

2003 جىلعا دەيىن يرانعا قارسى سۇنيتتىك كۇشتەر باسىمدىق تانىتىپ كەلگەن. بۇعان يراكتىڭ ءرولى زور بولدى. سول كەزدەگى يراك ليدەرى ءسۇنيت وكىلى ساددام حۋسسەين اقش باستاعان كواليتسيا جاعىنان بيلىكتەن قۇلاتىلىپ، يراكتا الاساپىران باستالعاندىقتان، يراننىڭ ىقپالىنا قارسى تۇرۋ قۋاتىنان ايىرىلدى. بۇل داعى ساۋد ارابياسى مەن يران اراسىنداعى تەكە-تىرەستىڭ كۇشەيۋىنە جاعداي جاسادى.

«اراب كوكتەمىندە»

ەكى ەل وڭىردەگى ىقپالىن كەڭەيتۋ ءۇشىن بارلىق وزگەرىستەردى پايدالانۋعا تىرىستى. ايتالىق، «اراب كوكتەمى» كەزىندە اراب ەلدەرىندەگى ساياسي تۇراقسىزدىقتان پايدالانىپ، يران مەن ساۋد ارابياسى ايماقتاعى ءوزىنىڭ قوجالىق ورنىن بەكەمدەگىسى كەلدى. ەكى ەلدىڭ بۇل قۇلشىنىستارى ءسۇريا، يەمەن جانە باحرەيندە كوبىرەك قاقتىعىسىپ جاتتى. وسى تالاستاردان كەيىن ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىس مۇلدەم كەرى كەتتى.

ءسۇريادا

جالپى جاعدايدى ساراپتاي قاراعاندا، رەگيونداعى ستراتەگيالىق باسەكەدە يراننىڭ ءباسى باسىم ءتۇسىپ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇعان ءسۇريا سوعىسىن مىسال ەتۋگە بولادى. ءسۇريادا باشار اساد يران مەن رەسەيدىڭ قولداۋىندا ساۋد ارابياسى قولداعان وپپوزيتسيانى جەڭدى. انىعىن ايتقاندا جەڭۋگە جاقىن قالدى. ساۋد ارابياسى بولسا يراننىڭ ارتىپ كەلە جاتقان ىقپالىن توقتاتۋعا بار كۇشىن سالىپ باعۋدا.

يەمەندە

ساۋد پاتشالىعىنىڭ تاق مۇراگەر حانزاداسى مۇحاممەد بين سالمان يەمەندەگى يران ىقپالىن ىعىستىرىپ شىعارۋ ءۇشىن اسكەري ارەكەتتى قولداندى. بۇل ساۋد اۋلەتىنىڭ مەملەكەتى ءۇشىن ناتيجەلى بولعان جوق. سەبەبى، يران قولداۋىنداعى يەمەندىك شيىتتەر ساۋد ارابياسى باستاعان كواليتسيامەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوعىسۋدا. بۇل ساۋد ارابياسىن مول اسكەري جانە ەكونوميكالىق شىعىنعا باتىردى. ءتىپتى ەلدىڭ ءىرى قالالارى تالاي مارتە قاۋىپتى اۋە شابۋىلدارىنا تاپ بولدى.

ليۆاندا

يران-ساۋد ارابيا اراسىنداعى تارتىس ليۆاندا دا بولىپ جاتىر. ليۆاندا يران قولداۋىنداعى «حەزبوللا» توبى باستى رولدە تۇر. ولار ەلدى قارۋلى كۇشپەن باقىلاۋىنا العانى ءمالىم. ال، كەيبىر ساراپشىلار ساۋد بيلىگى ليۆانداعى بيلىكتى وزگەرتۋگە تالپىنىپ جاتقانىن ايتادى.

تاراپتاردىڭ قولداۋشىلارى

ساۋد اۋلەتى كوپ جىلداردان بەرى اعىلشىنمەن ىمىرالاسىپ، اقش-پەن ىنتىماقتاسقانى بەلگىلى. اقش بيلىگىنە دونالد ترامپ كەلگەننەن بەرى ساۋد ارابيانى قولداۋ كۇشەيدى. اراب-ەۆرەي قايشىلىعىنا قاراماستان يزرايل دا سوڭعى جىلدارى ساۋد ارابياسىن قولداپ كەلەدى. سەبەبى، يزرايل يراننان تونەتىن قاۋىپتەن الاڭداۋلى. يزرايل مەن ساۋد ارابياسىنىڭ ىمىرالاسۋى 2015 جىلى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن توقتاتۋ كەزىندە كوبىرەك كورىندى. بۇدان تىس ساۋد ارابياسى بىرقاتار اراب ەلدەرىن ءوزىنىڭ جاقىن وداقتاسى قاتارىندا تارتادى. ءباا، كۋەيت، باحرەين، مىسىر جانە يوردانيالار وسى قاتاردا.

ترامپتىڭ ساۋد پاتشالىعىنداعى ساپارى. فوتو: Al Jazeera.

ال، باسىم كوپشىلىك رەسەيدى يراننىڭ وداقتاسى قاتارىندا اتايدى. الايدا، رەسەي مۇددەلى كەزەڭدەردە يرانعا قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ورتا شىعىستا يراننىڭ وداقتاسى دەپ ءسۇريانى اتاۋعا بولادى. ساددام حۋسەيننىڭ بيلىگى قۇلاتىلعاننان كەيىن، حالقىنىڭ باسىم كوبى شيىتتەر سانالاتىن يراك تا يران جاعىنا قاراي ءوتتى. بۇلاردان كەيىن يەمەندەگى اۋقىمدى تەرريتوريانى يەلەپ تۇرعان حۋسيت كۇشتەرى بار.

ورتا شىعىستا وسىنشاما الاساپىران تۋدىرعان ەكى مەملەكەت ءبىر-بىرىمىەن بەتپە-بەت قارۋ الىپ كەزدەسكەن ەمەس. كوبىندە وڭىردەگى ەلدەردى ايداپ سالىپ كەلەدى. نەمەسە ەكى ەلدىڭ ويىنى باسقا ءبىر ەلدەردىڭ ساحناسىندا قويىلىپ جاتىر. الايدا، سوڭعى وقيعالار ەكى ەلدىڭ قارۋلى قاقتىعىس ىقتيمالدىعىن ارتتىردى دەپ ايتسا بولادى. ايتالىق، يەمەندەگى حۋسيت كۇشتەرىنىڭ ساۋد ارابياسىنىڭ مۇناي نىساندارىنا شابۋىل جاساۋى. بۇل جەردە يران ءوز قولىمەن جاساماسا دا، وسىعان پارا-پار جاۋاپ الادى دەپ سانايتىندار كوپ. سەبەبى، ساۋد ارابياسى شابۋىلدان كەيىن بىردەن اقش-پەن حات-حابارىن جيىلەتتى.

ءسوزدى قىسقارتار بولساق، پارسى مەن اراب اراسىنداعى تەكە-تىرەس ونسىزدا سوعىس ءورتى باسىلماعان ايماقتىڭ كورىگىن ءتىپتى دە قىزدىرىپ وتىر. بىراق، ەڭبەكقور پارسىلار مەن قالتالى ارابتار اراسىنداعى تارتىس وسى عاسىردا عانا بولىپ وتىرعان جوق.

“The Qazaq Times”