Saud Arabiyası men Iran öñirdiñ liderligine talasuda. Foto: Stalker Zone.

Orta Şığıs dep atalatın (Batısta Tayau Şığıs) aymaq Evfrat pen Tigr özenderiniñ, Iordan alqabın, Gibraltar jağalauların, Parsı şığanağın, Arab tübegi men Pamirge deyingi parsı älemin qamtığan öñir. Bwl aymaq adamzat tarihınan beri ört pen seldi teñ keşip kele jatqan, dauı tınbağan, dauılı basılmağan meken. Sonday-aq, bwl mañ bizge belgili tarihtıñ eñ tübindegi ejelgi örkenietter oşağınıñ biri. Qazirgi älemge keñ tarağan semittik dinder de osı öñirde payda bolğan. Otırıqşılıq mädeniettiñ alğaş örken jayıp, jayı kelgende güldenip, bir twstarda öz qolımen, bir twstarı köşpeliniñ at twyağımen küyrep, qayta jañarıp, tarih sahnasınan bir qwlap, bir şığıp kelgen mädenietterdiñ şwñğıl qazanı ispetti. Payğambarlardan tartıp duaqan, qwşınaştardıñ, siqırşı, jadıgöylerdiñ de añızı kernegen arap.

Qazir de Orta Şığıs älemdegi eñ daulı, qayşılığı köp geosayasi aymaq retinde belgili. Atap aytar bolsaq, Izrail'-Palestin qaqtığıstarı, arab pen evrey qayşılığı, Ierusalimge talas, senimder qayşılığı-din qaqtığısı, Irak, Süriya soğıstarı, Parsı şığanağınıñ bitpes dauı, birneşe memleketti qamtığan kürd mäselesi, osılarğa qosılğan dini ekstremizm, terrorizm dümpuleri bar. Salmağı osılardıñ birinen de kem emes, eñ bir kürdeli teke-tires Saud Arabiyası men Iran qayşılığı.Orta Şığıstıñ tügesilmeytin qayşılığınıñ tüpkilikti sebebi közqaraqtı adamdarğa tüsinikti. Biz twtas aymaqtıñ geosayasi alauızdığınıñ tüpki sebebin qazbay-aq, aymaqtağı quattı eki memlekettik arasındağı kereğar qayşılıqtıñ sebebine taldau jasap körelik.

Tayau Şığıstağı kürdterdiñ ornalasuı. Foto; noravank.am-

Iran men Saud Arabiyası Orta Şığıstağı eñ quattı elder retinde öñirdegi üstemdikke, ırıqtılıqqa, bir sözben aytqan liderligine talasıp keledi. Saud Arabiya özin islamnıñ sünit bağıtınıñ, tipti islam dininiñ Arab tübeginde payda bolğanı sebepti özin twtas islam älemniñ lideri sanaydı. Al, Iranda şiitter üstemdik etedi. 1979 jılğı Islam revolyuciyasınan keyin Iran Islam Respublikası qwrılıp, öziniñ teokratiyalıq jüyesin aymaqqa jayuğa tırıstı. Bwl dini közqarastıñ qayşılığı eki eldi ot pen suday otasa almaytın küyge keltirgen. Eki mwsılman el arasındağı qayşılıq soñı on neşe jıl işinde tipti asqınıp ketti.

2003 jılğa deyin Iranğa qarsı sünittik küşter basımdıq tanıtıp kelgen. Bwğan Iraktıñ röli zor boldı. Sol kezdegi Irak lideri sünit ökili Saddam Husseyn AQŞ bastağan koaliciya jağınan bilikten qwlatılıp, Irakta alasapıran bastalğandıqtan, Irannıñ ıqpalına qarsı twru quatınan ayırıldı. Bwl dağı Saud Arabiyası men Iran arasındağı teke-tirestiñ küşeyuine jağday jasadı.

«Arab kökteminde»

Eki el öñirdegi ıqpalın keñeytu üşin barlıq özgeristerdi paydalanuğa tırıstı. Aytalıq, «Arab köktemi» kezinde arab elderindegi sayasi twraqsızdıqtan paydalanıp, Iran men Saud Arabiyası aymaqtağı öziniñ qojalıq ornın bekemdegisi keldi. Eki eldiñ bwl qwlşınıstarı Süriya, Yemen jäne Bahreynde köbirek qaqtığısıp jattı. Osı talastardan keyin eki el arasındağı baylanıs müldem keri ketti.

Süriyada

Jalpı jağdaydı saraptay qarağanda, regiondağı strategiyalıq bäsekede Irannıñ bäsi basım tüsip jatqanın bayqau qiın emes. Bwğan Süriya soğısın mısal etuge boladı. Süriyada Başar Asad Iran men Reseydiñ qoldauında Saud Arabiyası qoldağan oppoziciyanı jeñdi. Anığın aytqanda jeñuge jaqın qaldı. Saud Arabiyası bolsa Irannıñ artıp kele jatqan ıqpalın toqtatuğa bar küşin salıp bağuda.

Yemende

Saud patşalığınıñ taq mwrager hanzadası Mwhammed bin Salman Yemendegi Iran ıqpalın ığıstırıp şığaru üşin äskeri äreketti qoldandı. Bwl Saud äuletiniñ memleketi üşin nätijeli bolğan joq. Sebebi, Iran qoldauındağı yemendik şiitter Saud Arabiyası bastağan koaliciyamen küni büginge deyin soğısuda. Bwl Saud Arabiyasın mol äskeri jäne ekonomikalıq şığınğa batırdı. Tipti eldiñ iri qalaları talay märte qauipti äue şabuıldarına tap boldı.

Livanda

Iran-Saud Arabiya arasındağı tartıs Livanda da bolıp jatır. Livanda Iran qoldauındağı «Hezbolla» tobı bastı rölde twr. Olar eldi qarulı küşpen baqılauına alğanı mälim. Al, keybir sarapşılar Saud biligi Livandağı bilikti özgertuge talpınıp jatqanın aytadı.

Taraptardıñ qoldauşıları

Saud äuleti köp jıldardan beri ağılşınmen ımıralasıp, AQŞ-pen ıntımaqtasqanı belgili. AQŞ biligine Donal'd Tramp kelgennen beri Saud Arabiyanı qoldau küşeydi. Arab-evrey qayşılığına qaramastan Izrail' da soñğı jıldarı Saud Arabiyasın qoldap keledi. Sebebi, Izrail' Irannan tönetin qauipten alañdaulı. Izrail' men Saud Arabiyasınıñ ımıralasuı 2015 jılı Irannıñ yadrolıq bağdarlamasın toqtatu kezinde köbirek körindi. Bwdan tıs Saud Arabiyası birqatar arab elderin öziniñ jaqın odaqtası qatarında tartadı. BAÄ, Kueit, Bahreyn, Mısır jäne Iordaniyalar osı qatarda.

Tramptıñ Saud patşalığındağı saparı. Foto: Al Jazeera.

Al, basım köpşilik Reseydi Irannıñ odaqtası qatarında ataydı. Alayda, Resey müddeli kezeñderde Iranğa qoldau bildirip kele jatqanı belgili. Orta Şığısta Irannıñ odaqtası dep Süriyanı atauğa boladı. Saddam Huseynniñ biligi qwlatılğannan keyin, halqınıñ basım köbi şiitter sanalatın Irak ta Iran jağına qaray ötti. Bwlardan keyin Yemendegi auqımdı territoriyanı ielep twrğan husit küşteri bar.

Orta Şığısta osınşama alasapıran tudırğan eki memleket bir-birimien betpe-bet qaru alıp kezdesken emes. Köbinde öñirdegi elderdi aydap salıp keledi. Nemese eki eldiñ oyını basqa bir elderdiñ sahnasında qoyılıp jatır. Alayda, soñğı oqiğalar eki eldiñ qarulı qaqtığıs ıqtimaldığın arttırdı dep aytsa boladı. Aytalıq, Yemendegi husit küşteriniñ Saud Arabiyasınıñ mwnay nısandarına şabuıl jasauı. Bwl jerde Iran öz qolımen jasamasa da, osığan para-par jauap aladı dep sanaytındar köp. Sebebi, Saud Arabiyası şabuıldan keyin birden AQŞ-pen hat-habarın jiiletti.

Sözdi qısqartar bolsaq, parsı men arab arasındağı teke-tires onsızda soğıs örti basılmağan aymaqtıñ körigin tipti de qızdırıp otır. Biraq, eñbekqor parsılar men qaltalı arabtar arasındağı tartıs osı ğasırda ğana bolıp otırğan joq.

“The Qazaq Times”