قاسىرەتتى 70 جىل: سوۆەت وداعىنىڭ 70% يادرولىق سىناعى قازاقستاندا جاسالعان

1947 جىلى تامىزدا كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن شارتتى تۇردە «№2 وقۋ پوليگونى» دەپ اتالعان اتوم پوليگونىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. اۋدانى 18 ميلليون گەكتار سەمەي يادرولىق پوليگونىنان قالا ماڭىنداعى رادياتسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن 500 مىڭداي ادام وسى سىناقتان زارداپ شەكتى. سوزىلمالى زالالى جەتى ۇرپاققا دەيىن جالعاساتىن بۇل تاقسىرەت قۇرباندارىنىڭ ناقتى قىسابىن شامالاۋ وتە قيىن. ءتىپتى بيلىك جاسىرۋعا مۇددەلى دە بولۋى بەك مۇمكىن.

جانتۇرشىكتىرەر دەرەكتەر

سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 42 جىل بويى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى قۇرادى. ولاردىڭ 116-سى اشىق بولدى, ياعني جەر بەتىندەگى نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى.
جارىلىستان رادياتسيا العان مىڭداعان ادام قاتەرلى ىسىك، جۇيكە اۋرۋلارىنا، تاعى باسقا ءتۇرلى دەرتكە شالدىقتى، كوپتەگەن سابيلەر دۇنيەگە مۇگەدەك بولىپ كەلدى.
قازاقستان ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى جانبولات عىلمانوۆ سوۆەت بيلىگى سىنالعان بومبالاردىڭ قۋاتى تۋرالى شىندىقتى جاسىراتىنىن ايتادى. «سول كۇندەرى تاراتىلعان اقپاراتتار شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىس بولدى. ماسەلەن، اقپارات قۇرالدارى سەمەي پوليگونىندا 20 توننا اتوم بومباسى جارىلدى دەپ حابار تاراتتى. بىراق ءبىز ول بومبانىڭ قۋاتىن زەرتتەپ كورگەندە، ءبىز ونىڭ 80 تونناداي بولاتىنىن انىقتادىق. بيلىك بومبالىق سىناقتاردىڭ سالماعىن مۇمكىندىگىنشە ازايتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. سوندىقتان 0-دەن باستاپ 20 تونناعا دەيىنگى كەيبىر كىتاپتارداعى كورسەتكىشتەر وتىرىك اقپاراتتار»، – دەيدى.
جانبولات عىلمانوۆ الاپات شىعىن اكەلگەن يادرولىق سىناقتاردىڭ زالالدى سالدارى ءالى ءجۇز جىلعا دەيىن جەتەدى دەپ وتىر. جانە ول سوۆەت وداعىنىڭ 715 سىناعىنىڭ 500-دەيى، شامامەن 70%-ى نە سەبەپتى قازاقستان جەرىندە جاسالعانى ءالى كۇنگە انىق ەمەس دەيدى.
قازاق دالاسىنداعى اتومدىق جارىلىستىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى تۇسى – ادامدار ماقساتتى تۇردە زەرتتەۋ نىسانى قاتارىنا الىنعان. بەلگىلى يادروفيزيك مامان جانبولات عىلمانوۆ «سەمەي پوليگونى ادامدار تۇراتىن الەمدەگى جالعىز سىناق الاڭى. جانە سىناق الاڭىندا الەم بويىنشا تەك قازاقتار مەكەن ەتەدى. بەيبىت حالىقتىڭ سىناق ايماعىندا جىلدار بويى تۇرىپ جاتۋى ۇلكەن پروبلەما»، – دەيدى.
سەمەي پوليگونىندا جەر بەتىندە جانە ۇستىندە سىناقتان وتكىزىلگەن يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2,5 مىڭ ەسە كوپ بولدى.
اتوم بومبالارىنىڭ سىناقتارى جايلى حالىققا تەك 1953 جىلدان كەيىن ايتىلا باستاعان.
پوليگوننان بۇۇ مەن وزگە ۇيىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا، 1,5 ميلليوننان استام ادام ازاپ شەكتى. جانە پوليگون تۋدىرعان ءتۇرلى اۋرۋلار گەنەتيكالىق جولمەن بەرىلىپ، اتوم ازابىن قازاق حالقى ءالى كۇنگە تارتىپ كەلەدى.
سەمەي پوليگونىنان باسقا، باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىسى شەكاراسىندا نارىن وڭىرىندە 3 سىناق پوليگونى بولدى: ازعىر اتوم پوليگونى، مەملەكەتتىك جازعى-سىناق ورتالىعى جانە مەملەكەتتىك ورتالىق پوليگونى (سوڭعى ەكەۋى رەسەي كەشەنىندەگى كاپۋستين يارعا تيەسىلى، قازىرگى ۋاقىتتا دا قولدانىستا). وسى پوليگوندار اۋماعىندا 29 يادرولىق جارىلىس جۇرگىزىلدى (18 جەر استى، 11 اتموسفەرالىق). زەرتتەۋلەر ماقساتىندا تاعى دا 10 يادرولىق جارىلىس جۇرگىزىلدى: 6 – قاراشىعاناقتا، 3 – ماڭعىستاۋ وبلىسىندا جانە 1- اقتوبە وبلىسىندا.

1989 جىلعى سەمەي جۇرتشىلىعىنىڭ يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەرۋى. فوتو: e-history.kz

قاسىرەتتى حرونيكا

1949 جىلى تامىزدىڭ 29-ى تاڭعى 7-گە قاراعان شاقتا العاشقى سىناق ىسكە اسىرىلدى. اباي جانە ابىرالى اۋداندارىندا حالىققا الدىن الا ەسكەرتىلمەستەن قۋاتتىلىعى 22 كيلوتوننا بولاتىن ءبىرىنشى جارىلىس ردس-1 سۋتەگى بومباسىمەن جاسالعان ەدى.

1953 جىلعى 12 تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ توڭىرەگىن تەتىرەنتكەن قۋاتى 480 كيلوتوننالىق جارىلىس بولدى. ازىرەيىلدىڭ ساڭىراۋقۇلاق بۇلتى 16 كيلومەتر بيىكتىككە كوتەرىلدى. جارىلىستان سوڭ بىرنەشە كۇن راديۋسى ونداعان شاقىرىم دالا شوپتەرى كوگىلدىر ساۋلەگە بوگىپ تۇردى.

1955 جىلى 22 قاراشادا تۋ-16ا اسكەري بومبالاعىشى سەمەي پوليگونىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ بارا جاتىپ، جاڭادان جاسالعان قۋاتى 1,7 مەگاتوننا بولاتىن، ا.ساحاروۆتىڭ تەرمويادرولىق ردس-37 زاريادىن تاستادى. بومبا ءبىر جارىم كيلومەترلىك بيىكتىكتە جارىلعان. بۇل جارىلىستىڭ سوققى تولقىنى مەن جەر قاباتىنىڭ ءدىرىلى بۇكىل دەرلىك قازاقستان اۋماعى مەن رەسەيدىڭ كورشىلىس ايماقتارىندا سەزىلدى.

1961-1989 جىلدار اراسىندا سەمەي پوليگونىنداعى دەگەلەڭ تاۋىنىڭ جەر استىنداعى شاحتالارىندا 340 جارىلىس جاسالدى. بۇل ارادا جىل سايىن 14-18 يادرولىق سىناق وتكىزىلىپ تۇردى. ەسەپ-سۇراۋسىز سىناقتاردىڭ سالدارىنان كەسەك-كەسەك جارتاستى دەگەلەڭ تاۋى قيىرشىقتانعان تاس ۇيىندىسىنە اينالدى.

1965 جىلى قاڭتار ايىندا جاسالعان جارىلىس-سىناقتا 3,5 ميلليون تەكشە مەتر توپىراق كوككە ۇشقان. بۇل سىناقتىڭ ماقساتى – جاساندى سۋ قويماسىن جاساۋ ەدى. سىناق ناتيجەسىندە پايدا بولعان «اتوم كولى» كورىنىسى. «اينا» تۇرىندەگى سۋ قويماسى بەتىنىڭ ديامەترى 400 مەتر، تەرەڭدىگى 100 مەتر شاماسىندا. جاساندى كول راديواكتيۆتى ىدىراۋدىڭ قالدىقتارىمەن لاستانعان.

1966-1979 جج. ارالىعىندا ازعىر اتوم پوليگونىندا 10 الاڭدا 17 يادرولىق جارىلىس جۇرگىزىلدى. جارىلىستار ناتيجەسىندە جالپى كولەمى 1,2 ملن شارشى مەتر بولاتىن 9 جەر استى جولاعى جانە ديامەترى 600 مەتر ءبىر جاساندى كول پايدا بولدى. ءبىرىنشى جارىلىس 300 تۇرعىنى بار ازعىر كەنتىنەن 1,5 كم جەردە 165 مەتر تەرەڭدىكتە جۇرگىزىلدى. جارىلىس ۇڭعىماسىنان 20 كۇن بويى قوسىندى راديواكتيۆتىلىگى 190 مىڭ Ku بولاتىن گاز شىقتى. پوليگون 80-جىلداردىڭ وزىندە دە جابىق بولاتىن.

...

1989 جىلى 12 اقپانىندا ۇڭگىرلەردىڭ بىرىندە قۋاتى كەزەكتى 70 كيلوتوننادان استام يادرولىق زارياد جارىلدى. سىرتقا ساڭىلاۋدان ىرشىپ شىققان راديواكتيۆتى گازدار بۇلتى ەكى كۇن بويى جايىلىپ، 30 مىڭنان استام تۇرعىنى بار اۋماقتى بۇركەپ تۇرىپ العان. ناتيجەسىندە رادياتسيالىق فون تابيعي نورماسىنان 200 ەسە اۋىتقىپ، ساعاتىنا 3000-4000 ميكرورەنتگەنگە جەتكەن.

1991 جىلعى 29 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكس-پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى جابىلدى.

وقىس تا وراسان اپات توپانى قازاق دالاسىنا ءھام جانىنا ماڭگىلىك جاسىلماس جارا قالدىردى. ادامنىڭ ازعىن پيعىلىنان تالاي ءلايلالار ايمەن مۇڭداسىپ، «ماڭگىلىك بالا بەينەسىندە» قالىپ قويدى. 70 جىلدىق قاسىرەتتىڭ زاردابى مەن سالدارىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدا كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە ەسكە الۋ، تاعزىم ەتۋ شاراسىن ۇيىمداستىرۋدا بيلىك بۇل جولى تاعى دا شەت قالدى.

P.S.: «جان-جاققا مەن كورىپ-بىلمەگەن وت تاسقىنى، جارىق تاسقىنى گۋ ەتە ءتۇستى. جەر وتقا تۇسكەن قاعازداي ءبۇرىسىپ ءبىر قالدى دا جوق بولدى. وت پەن جارىق سۇراپىلى كوزىندى اشىپ-جۇمعانشا قالانى توزاڭعا اينالدىردى دا ۇلكەن ءبىر وڭەش بارلىق شاڭ-توزاڭدى سۋىرىپ-سورىپ اسپانعا ۇشىرىپ اكەتتى. قالا ورنىندا كەدىر-بۇدىرلى قارا كۇيىك قالدى. ...قارا كۇيىك تىم ۇلكەن، بۇكىل ءبىر ەلدىڭ باسىنا قارا جامىلۋعا جەتەتىن».

بۇۇ بۇرىنعى باس حاتشىسى پان گي مۋن سەمەي پوليگونى مۋزەيىندە، يادرولىق سىناقتاردى باسقارۋ پۋنكتىندە تۇر. شىعىس قازاقستان وبلىسى، كۋرچاتوۆ، 6 ءساۋىر 2010 جىل. فوتو: بۇۇ/ازاتتىق