Qasiretti 70 jıl: Sovet Odağınıñ 70% yadrolıq sınağı Qazaqstanda jasalğan

1947 jılı tamızda KSRO Ministrler keñesiniñ şeşimimen şarttı türde «№2 oqu poligonı» dep atalğan Atom poligonın qwru turalı qaulı qabıldandı. Audanı 18 million gektar Semey yadrolıq poligonınan qala mañındağı radiaciyalıq äser aymağında twratın 500 mıñday adam osı sınaqtan zardap şekti. Sozılmalı zalalı jeti wrpaqqa deyin jalğasatın bwl taqsiret qwrbandarınıñ naqtı qısabın şamalau öte qiın. Tipti bilik jasıruğa müddeli de boluı bek mümkin.

Jantürşiktirer derekter

Semey yadrolıq poligonında 42 jıl boyı sınaqtardıñ jalpı sanı 456 yadrolıq jäne termoyadrolıq jarılıstı qwradı. Olardıñ 116-sı aşıq boldı, yağni jer betindegi nemese äue keñistiginde jasaldı.
Jarılıstan radiaciya alğan mıñdağan adam qaterli isik, jüyke aurularına, tağı basqa türli dertke şaldıqtı, köptegen säbiler düniege mügedek bolıp keldi.
Qazaqstan wlttıq yadrolıq ortalığınıñ qızmetkeri Janbolat Ğılmanov Sovet biligi sınalğan bombalardıñ quatı turalı şındıqtı jasıratının aytadı. «Sol künderi taratılğan aqparattar şındıqtıñ auılınan alıs boldı. Mäselen, aqparat qwraldarı Semey poligonında 20 tonna atom bombası jarıldı dep habar tarattı. Biraq biz ol bombanıñ quatın zerttep körgende, biz onıñ 80 tonnaday bolatının anıqtadıq. Bilik bombalıq sınaqtardıñ salmağın mümkindiginşe azaytıp körsetuge tırıstı. Sondıqtan 0-den bastap 20 tonnağa deyingi keybir kitaptardağı körsetkişter ötirik aqparattar», – deydi.
Janbolat Ğılmanov alapat şığın äkelgen yadrolıq sınaqtardıñ zalaldı saldarı äli jüz jılğa deyin jetedi dep otır. Jäne ol Sovet Odağınıñ 715 sınağınıñ 500-deyi, şamamen 70%-ı ne sebepti Qazaqstan jerinde jasalğanı äli künge anıq emes deydi.
Qazaq dalasındağı atomdıq jarılıstıñ eñ bir qasiretti twsı – adamdar maqsattı türde zertteu nısanı qatarına alınğan. Belgili yadrofizik maman Janbolat Ğılmanov «Semey poligonı adamdar twratın älemdegi jalğız sınaq alañı. Jäne sınaq alañında älem boyınşa tek qazaqtar meken etedi. Beybit halıqtıñ sınaq aymağında jıldar boyı twrıp jatuı ülken problema», – deydi.
Semey poligonında jer betinde jäne üstinde sınaqtan ötkizilgen yadrolıq zaryadtardıñ jalpı quatı 1945 jılı Hirosimağa tastalğan atom bombasınıñ quatınan 2,5 mıñ ese köp boldı.
Atom bombalarınıñ sınaqtarı jaylı halıqqa tek 1953 jıldan keyin aytıla bastağan.
Poligonnan BWW men özge wyımdardıñ esebi boyınşa, 1,5 millionnan astam adam azap şekti. Jäne poligon tudırğan türli aurular genetikalıq jolmen berilip, atom azabın qazaq halqı äli künge tartıp keledi.
Semey poligonınan basqa, Batıs Qazaqstan jäne Atırau oblısı şekarasında Narın öñirinde 3 sınaq poligonı boldı: Azğır atom poligonı, Memlekettik Jazğı-sınaq ortalığı jäne Memlekettik ortalıq poligonı (soñğı ekeui Resey keşenindegi Kapustin YArğa tiesili, qazirgi uaqıtta da qoldanısta). Osı poligondar aumağında 29 yadrolıq jarılıs jürgizildi (18 jer astı, 11 atmosferalıq). Zertteuler maqsatında tağı da 10 yadrolıq jarılıs jürgizildi: 6 – Qaraşığanaqta, 3 – Mañğıstau oblısında jäne 1- Aqtöbe oblısında.

1989 jılğı Semey jwrtşılığınıñ yadrolıq sınaq poligonın jabu turalı şerui. Foto: e-history.kz

Qasiretti hronika

1949 jılı tamızdıñ 29-ı tañğı 7-ge qarağan şaqta alğaşqı sınaq iske asırıldı. Abay jäne Abıralı audandarında halıqqa aldın ala eskertilmesten quattılığı 22 kilotonna bolatın birinşi jarılıs RDS-1 sutegi bombasımen jasalğan edi.

1953 jılğı 12 tamızda Semey yadrolıq poligonınıñ töñiregin tetirentken quatı 480 kilotonnalıq jarılıs boldı. Äzireyildiñ sañırauqwlaq bwltı 16 kilometr biiktikke köterildi. Jarılıstan soñ birneşe kün radiusı ondağan şaqırım dala şöpteri kögildir säulege bögip twrdı.

1955 jılı 22 qaraşada TU-16A äskeri bombalağışı Semey poligonınıñ üstinen wşıp bara jatıp, jañadan jasalğan quatı 1,7 megatonna bolatın, A.Saharovtıñ termoyadrolıq RDS-37 zaryadın tastadı. Bomba bir jarım kilometrlik biiktikte jarılğan. Bwl jarılıstıñ soqqı tolqını men jer qabatınıñ dirili bükil derlik Qazaqstan aumağı men Reseydiñ körşilis aymaqtarında sezildi.

1961-1989 jıldar arasında Semey poligonındağı Degeleñ tauınıñ jer astındağı şahtalarında 340 jarılıs jasaldı. Bwl arada jıl sayın 14-18 yadrolıq sınaq ötkizilip twrdı. Esep-swrausız sınaqtardıñ saldarınan kesek-kesek jartastı Degeleñ tauı qiırşıqtanğan tas üyindisine aynaldı.

1965 jılı qañtar ayında jasalğan jarılıs-sınaqta 3,5 million tekşe metr topıraq kökke wşqan. Bwl sınaqtıñ maqsatı – jasandı su qoymasın jasau edi. Sınaq nätijesinde payda bolğan «Atom köli» körinisi. «Ayna» türindegi su qoyması betiniñ diametri 400 metr, tereñdigi 100 metr şamasında. Jasandı köl radioaktivti ıdıraudıñ qaldıqtarımen lastanğan.

1966-1979 jj. aralığında Azğır atom poligonında 10 alañda 17 yadrolıq jarılıs jürgizildi. Jarılıstar nätijesinde jalpı kölemi 1,2 mln şarşı metr bolatın 9 jer astı jolağı jäne diametri 600 metr bir jasandı köl payda boldı. Birinşi jarılıs 300 twrğını bar Azğır kentinen 1,5 km jerde 165 metr tereñdikte jürgizildi. Jarılıs wñğımasınan 20 kün boyı qosındı radioaktivtiligi 190 mıñ Ku bolatın gaz şıqtı. Poligon 80-jıldardıñ özinde de jabıq bolatın.

...

1989 jılı 12 aqpanında üñgirlerdiñ birinde quatı kezekti 70 kilotonnadan astam yadrolıq zaryad jarıldı. Sırtqa sañılaudan ırşıp şıqqan radioaktivti gazdar bwltı eki kün boyı jayılıp, 30 mıñnan astam twrğını bar aumaqtı bürkep twrıp alğan. Nätijesinde radiaciyalıq fon tabiği normasınan 200 ese auıtqıp, sağatına 3000-4000 mikrorentgenge jetken.

1991 jılğı 29 tamızda Qazaqstan Respublikası eks-prezidenti N.Nazarbaevtıñ Jarlığımen Semey yadrolıq sınaq poligonı jabıldı.

Oqıs ta orasan apat topanı qazaq dalasına häm janına mäñgilik jasılmas jara qaldırdı. Adamnıñ azğın piğılınan talay Läylälar aymen mwñdasıp, «mäñgilik bala beynesinde» qalıp qoydı. 70 jıldıq qasirettiñ zardabı men saldarına memlekettik twrğıda keşendi zertteu jürgizip, jalpıhalıqtıq deñgeyde eske alu, tağzım etu şarasın wyımdastıruda bilik bwl jolı tağı da şet qaldı.

P.S.: «Jan-jaqqa men körip-bilmegen ot tasqını, jarıq tasqını gu ete tüsti. Jer otqa tüsken qağazday bürisip bir qaldı da joq boldı. Ot pen jarıq swrapılı közindi aşıp-jwmğanşa qalanı tozañğa aynaldırdı da ülken bir öñeş barlıq şañ-tozañdı suırıp-sorıp aspanğa wşırıp äketti. Qala ornında kedir-bwdırlı qara küyik qaldı. ...Qara küyik tım ülken, bükil bir eldiñ basına qara jamıluğa jetetin».

BWW bwrınğı bas hatşısı Pan Gi Mun Semey poligonı muzeyinde, yadrolıq sınaqtardı basqaru punktinde twr. Şığıs Qazaqstan oblısı, Kurçatov, 6 säuir 2010 jıl. Foto: BWW/Azattıq