يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ قاۋىپتى قادامى: الەم قاتەرگە بەت الدى ما؟

ءۇندىستان يادرولىق قارۋ تۋرالى دوكتريناسىن قايتا قاراۋى مۇمكىن. بۇنداي مالىمدەمەنى ەكى كۇن بۇرىن ەلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى جاسادى. اتالمىش يادرولىق قارۋ تۋرالى دوكترينادا ء"بىرىنشى بولىپ يادرولىق قارۋ پايدالانباۋ" سىندى ماڭىزدى ۇستانىمدار بار. الەم نازارىن اۋدارارلىعى – بۇنداي مالىمدەمە ءۇندىستان-پاكىستان اراسىنداعى جانجالدىڭ ۋشىعىپ تۇرعان تۇسىندا جاسالدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر شاڭىراقتان ءبولىنىپ شىققانىنا جارتى عاسىردان اسقان ەكى ەل دە يادرولىق قارۋعا يە. 

يادرولى قارۋ دوكتريناسىنىڭ ماڭىزى

يادرولىق قارۋ قولدانۋدىڭ كلاسسيكالىق دەپ سانالاتىن ەكى ءتۇرلى ستسەناريى بار. ءبىرىنشىسى – يادرولىق قارۋى بار ەلدەر سوعىس كەزىندە جەڭىلىس قاۋپى تونگەن جاعدايدا تاكتيكالىق ماقساتتا قولدانىپ، جاۋىنا يادرولىق سوققى بەرەدى. ەكىنشىسى – يادرولىق قارۋعا يە ەل وزىنە قاراتا قاۋىپتى شابۋىل جاسالعالى جاتقانى تۋرالى انىق مالىمەتكە يە بولعان جاعدايدا سوعىستىڭ الدىن الۋ نەمەسە جاۋىنىڭ يادرولىق قارۋىنىڭ كوپ بولىگىن جوق قىلۋ ماقساتىندا جاسالاتىن يادرولىق سوققى.

وتكەن عاسىرداعى "قىرعي-قاباق سوعىس" ءورشىپ تۇرعان تۇستا اقش، كەڭەس وداعى، فرانتسيا جانە بريتانيا سەكىلدى ەلدەر قايشىلىق ۋشىعىپ كەتكەن جاعدايدا، يادرولىق قارۋىن قولدانۋ قۇقىقتارىن ساقتاپ قالعان.

پاكىستان مەن ءۇندىستان قايشىلىعى كۇشەيىپ بارادى. فوتو: YouTube.

پاكىستان مەن ءۇندىستان قايشىلىعى كۇشەيىپ بارادى. فوتو: YouTube.

ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىندا سوعىس قاۋپى جاقىن

ءۇندىستان سوڭعى كەزدەرى قاۋىپسىزدىك شارالارىن بارىنشا كۇشەيتۋدە. ەل ءىشى اۋمالى توكپەلى دەسە دە بولادى. دەلي بيلىگى ەلدەگى مۇسىلماندار ءجيى قونىستانعان جاممۋ مەن كاشميردىڭ اۆتونوميالىق ستاتۋسىن الىپ تاستاعاننان كەيىن جاعداي ءتىپتى دە قيىنداي ءتۇستى. باقتالاس كورشىسى پاكىستانمەن شەكارا قايشىلىعى دا كۇشەيىپ كەتتى.

ءۇندىستان قورعانىس ءمينيسترى راجناتح سينگح اتالعان مالىمدەمەسىن 1990 جىلدارى يادرولىق سىناقتار وتكىزىلگەن پوكحران اتتى يادرولىق پوليگوندا جاساۋى دا مالىمدەمەنىڭ سالماعىن ءبىر ەسە ارتتىردى. بۇعان قوسا ءۇندىستان ارمياسى دا سوڭعى كەزدەرى بەلسەندى كۇيدە دەسە بولادى. پاكىستانمەن شەكارا قايشىلىعىنىڭ ءورشۋىن ءۇندىستان تارابى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاتەر قاتارىندا قابىلداپ وتىر. كاشمير ايماعىنا مىڭداپ اسكەر اتتاندىرىپ، ونداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ايماقتى وقشاۋلاپ تۇر. بۇل وڭتۇستىك ازياداعى كوتەرىلە تۇسكەن قاقتىعىس قاتەرىنەن حابار بەرگەندەي بولدى.

ارينە، الىپ ءۇندىستان قوزعالىپ جاتقان دا پاكىستان تەكتەن تەك قاراپ تۇرماسى بەلگىلى. پاكىستان ۇكىمەتى دە قارۋلى كۇشتەرىن شۇعىل دايىندىق كۇيدە ۇستاۋعا پارمەن بەرىپ ۇلگەردى. ونىڭ ۇستىنە حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ءۇندىستاننىڭ ارەكەتتەرىن ايىپتاپ شاعىمدارىن دا جولداپ جاتىر.

يادرولىق قارۋعا يە ەلدەردىڭ دوكترينالارى 

1998 جىلى ءۇندىستان ءوزىنىڭ يادرولىق سىناعىن تابىسپەن اياقتاعانىن، شەكتى يادرولىق ارسەنالعا يە ەكەنىن، ونى جاۋاپ رەتىندە پايدالاناتىنىن مالىمدەدى. سول تۇستا قىتاي ء"بىرىنشى بولىپ يادرولىق قارۋدى قولدانباۋ دوكتريناسىن" العا تارتىپ جاتقان. ءۇندىستان وسى باستاماعا قولداۋ كورسەتىپ، ء"بىرىنشى بولىپ يادرولىق قارۋ قولدانبايتىن يادرولىق دەرجاۆا" قاتارىندا تانىلدى.

ءۇندىستاننىڭ يادرولىق سىناق ورنى. فوتو: BBC.

قىتاي بولسا يادرولىق قارۋعا 1964 جىلعى سىناقتان كەيىن يە بولدى جانە قانداي جاعدايدا دا يادرولى قارۋعا باسىمدىق بەرمەيتىنىن تۋرالى مالىمدەگەن. ەڭ قىزىعى قىتايدىڭ وڭىردەگى قاتەرىنەن الاڭداپ كەلگەن ءۇندىستان بەيجىڭنىڭ اتالعان مالىمدەمەسىنە كۇمانمەن قاراپ كەلىپ ەدى. ءۇندىستاندى يادرولىق قارۋعا يە بولۋعا دا وسى قورقىنىش كوبىرەك يتەرمەلەگەن ەدى.

كەيىننەن ەكى ەل يادرولىق قارۋ ارقىلى شابۋىل جاساماۋ تۋرالى مىندەتتەمەلەرگە قول قويعان ەل رەتىندە بەلگىلى بولدى. ءبىر تۇستا سولتۇستىك كورەيا دا وسىنداي كەلىسىمگە كەلىسەتىنىن ءبىلدىردى. ارتىنشا، اقش پەن وڭتۇستىك كورەيا باسىپ كىرگەن جاعدايدا يادرولىق قارۋ قولداناتىنىن ەسكەرتتى. ال، پاكىستان دا يادرولىق قارۋعا يە جانە ول يادرولىق قارۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولدانۋ قۇقىعىنان باس تارتقان ەمەس.

قازىرگى ءۇندىستاننىڭ سوعىس قۋاتى

ەكسپەرتتەردىڭ ايتۋىنشا، ءۇندىستاندا قازىر جۇزدەن استام يادرولىق وق تۇمسىقتار بار، ونىڭ سىرتىندا تاعى سول شاماداعى يادرولىق قارۋدى تەز دايىنداۋ رەزەرۆىنە يە. ال، يادرولىق وق تۇمسىق الىپ ۇشا الاتىن بالليستيكالىق زىمىراندار مەن قاناتتى زىمىرانداردىڭ مول زاپاسى دا بار. سوڭعى كەزدەرى ءۇندىستان اۋە قورعانىس جۇيەلەرىن دە كۇشەيتىپ العان. ءسوزدىڭ قىسقاسىن ايتار بولساق، قازىر ءۇندىستان مىقتى سوعىس قۋاتىنا يە بولىپ، شابۋىل جاساماۋ تۋرالى ساياساتتان باس تارتۋعا تولىقتاي دايىن تۇرعان ەل.

ارينە، ءۇندىستاندى بۇل ارەكەتتەرگە يتەرمەلەگەن  پاكىستان دەپ قاراۋعا بولادى. ءۇندىستاننىڭ سوعىس باستاۋ نەمەسە بەيبىت كۇيگە كەلۋى يسلاماباد ساياساتىمەن تىكەلەي قاتىستى دەپ سانايدى حالىقارالىق ساراپشىلار.

جاقىندا پاكىستان پرەمەرى يمران حان ءوزىنىڭ "تۆيتتەر" پاراقشاسىنا: ء"ۇندىستاننىڭ يادرولىق ارسەنالى قانشالىقتى قاۋىپتى دەگەن سۇراققا الەم ەلدەرى ءمان بەرۋى كەرەك. بۇل ماسەلە ءبىر عانا ەلدىڭ ەمەس، تۇتاس الەمنىڭ ماسەلەسى", – دەپ جازدى. وسىنىڭ وزىنەن دە ەكى ەل اراسىنداعى يادرولىق قارۋلاردىڭ قوزعالىس قاۋپىن باعامداي بەرىڭىز.

قاتەرگە بەت العان الەم

البەتتە، يسلاماباد پەن جاڭا-دەليدىڭ ءبىر ءبىرىن سىناۋى، كاشمير ماسەلەسى ءۇندىستان-پاكىستان اراسىنداعى يادرولىق سوعىستىڭ بىلتەسىن تۇتاتا قويۋى ەكىتالاي. ەكى ەل جارتى عاسىردان استام ۋاقىت جانجالداسىپ، الىسىپ، ارباسىپ كەلەدى. دەي تۇرعان كۇننىڭ وزىندە، قايشىلىقتى باقىلاۋدان شىعارىپ الاتىن دەڭگەيدە ەمەس.

قارۋ-جاراق جارىسى جاڭا قاۋىپتى الا كەلمەك. فوتو: Grunge

ونداي بولسا الەم ەلدەرىن، سونىڭ ىشىندە يادرولىق قارۋدان تۇبەگەيلى باس تارتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ الاڭدايتىنىمىز نە ماسەلە؟ ماسەلە – ءۇندىستاننىڭ قاتەرى پاكىستاندى دا اسكەري قۋاتىن ارتتىرىپ، يادرولىق ارسەنالىن دامىتۋعا يتەرمەلەيتىنى. اسا ءبىر سۋىق اقىلمەن باعامداي قاراڭىزشى، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىندە اقش جاڭا قاناتتى زىمىرانىن سىناپ، جارىسا قارۋ-جاراق دامىتۋ باسەكەسىنە بىلتە بولىپ وتىر. سولتۇستىك كورەيا كەلىسسوزدى مۇلدە ىسىرىپ تاستاپ، ءار اپتانى قۇر جىبەرمەي زىمىران سىناقتارىن وتكىزۋدە. ناتو-رەسەي، اقش-رەسەي، رەسەي-ەۋروپا، اقش-قىتاي، اقش–سولتۇستىك كورەيا، اقش-يران، قىتاي-وڭتۇستىك شىعىس ازيا قايشىلىقتارىنان تىس، ورتا شىعىس ماسەلەسى، اۋعانستان، پارسى شىعاناعى، ءسۇريا، يراك ماسەلەلەرى قاز-قاتار تۇر. الەم ەلدەرى اراسىندا كەلىسسوزدەر كەرى كەتىپ، داۋ-داماي ءورشي ءتۇستى. ونىڭ ءبارىن قويعاندا مۇددەلەردىڭ تىرەسى، اقش-قىتاي ساۋدا سوعىسى، جاڭا ەكونوميكالىق داعدارىس قاۋپى سىندى الەمنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن تۇراقتىلىعىنا جان قىلىقتار كوبەيە تۇسكەندەي. وسىنىڭ ءبارى قارا اسپاندى ءتوندىرۋ ەمەس، تەك بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشى ەل رەتىندەگى سوعىس قاتەرىنە دەگەن كۇدىك پەن الاڭداۋشىلىق دەسە بولار.

“The Qazaq Times”